Ishja duke ecur për në zyrë. Mendjen nuk e di ku e kisha. Përpara më doli një nuse e re, e mirë, e bukur, e hijshme. Unë qëndrova duke e shikuar me mirësi, megjithëse ende nuk po e njihja.

- Më fal! Foli ajo. Ju nuk po më njihni. Unë kam dëshirë tju përshëndes, se dhe unë jam nga Fterra

- Gëzohem, ia ktheva, të faleminderit që më fole, se unë nuk po të njoh. Po e kujt je?

- Jam nuse në Shkurtaj, mu përgjigj. Arjana më quajnë, jam nusja e Valdetit të Shanës.

- Nuk qënke "e lerë", por qënke "e blerë", shtova unë me shaka,i kënaqur nga përshëndetja që më bëri një nuse e një fterioti, fis nga fisi i Ismail bej Vlorës.

- Unë jam bërë si "e lerë" në Fterrë, vazhdoi ajo, se i dua dhe i çmoj fteriotët. Më është puqur gjaku. Keni gjak të ëmbël ju fteriotët, buzëqeshi Arjana.

- Të kërkoj ndjesë, i thashë, që të quajta "të blerë" . Por e thashë me shaka. Në Fterrën tonë ka një thënie të bukur: "Nusja e mirë bëhet bija e parë e fshatit", ashtu si dhe"dhëndërri bëhet djali i parë i shtëpisë". Ajo qeshi me zemër. U përshëndetëm me mirësi.

Ky dialog i shkurtër më nxiti të shkruaj. Ndër mend më erdhi thënia e latinëve: "Fytyra shpesh është pasqyrë e zemrës". Mu kujtuan njëra pas tjetrën nuset që për ne fteriotët janë bërë me të vërtetë si bija të para të Fterrës. E këto janë shumë. Nuk e di nga tia filloj më parë. Më vjen para syve Hëna aq e mirë e Hiqmet Shehut, që unë sbesoja të ishte bijë gjirokastrite, se më dukej vetëm fteriote. Për fteriote e dinin dhe gati të gjithë sa e njihnin dhe në Vlorë, ku punoi e jetoi si mësuese shembullore.

Më vonë njoha dhe shumë të tjera. Njoha dhe Lemanin e Lufi Dushës, një grua fisnike dhe e rregullt në familje e në miqësi. Kur shkova me punë në Sarandë, në vitet 1968-69, njoha një tjetër të tillë, Ferasetin, që kur më prezantoi Nënë Lutja unë nga që e mora për fteriote e pyeta se e kujt ishte nga Fterra. Nënë Lutja më shpjegoi se ishte bijë nga Delvina, por që kishte marrë "nurin" e bijës së Fterrës. Është nusja e Bardhos, më tha. E Bardhylit pra.

Në Vlorë, në Sarandë e në Tiranë kam mundur të njoh jo pak. Dhe tani kam arritur në gjykimin

marrë "nurin" e Fterrës, duke sjellë me vete jo vetëm bukurinë femërore, por kanë

njësuar edhe zemrën e tyre me zemrën fteriote. Një e tillë është edhe Beti e Ilir Bezhanit. Bujari e mirësi ka në edukatën e Zezit të Jashikut. Motër e mirë është bërë Haxhua e Agronit dhe kur isha në Sarandë dhe tani në Tiranë. E veçantë është Adelina e Muzaferit tonë. Nuk është më pak Sasha e Hamletit e Terezina e Sezaiut, Violeta e Dushos, Roza e Vexhiut, Filja e Zaçes, Maria e Sulës, Tanja e Maksit të Safetit, Bardha e Trashëgimit, e. Nuk mund të mos jesh mirënjohës për Evjeninë e Rrahimit, bijë nga minoriteti, që si infermiere edhe në Athinë tregohet e gatshme për gjithë fteriotët, sa herë që kanë nevojë për shërbim mjekësor. Por nuk mund të lesh pa përemendur Shpresën e Bakiut në

Sarandë. E pse jo dhe Kanon time në Tiranë.

Këto janë vetëm disa. Janë ato që unë kam mund ti njoh si nuse dhe si bija të mira, që jeta i bëri fteriote. Edhe mbiemra morën mbiemra fteriotë. Ato tani janë si ne, janë fteriotet tona. Ndaj ne fteriotët kemi bërë tonën thënien: "Nusja e mirë bëhet bijë e parë e jona". Të tilla janë "nuset" e fteriotëve të të gjithë moshave. Ndaj është rasti tiu themi: Faleminderit, mijëra herë! Se na kanë dashur siç i kemi dashur; se na kanë mbajtur më shumë se sa i kemi mbajtur; se na kanë edukuar fëmijët me ndjenjën e dashurisë e të mirësisë për fteriotët në veçanti e, për njerzit, në përgjithësi. Ne kemi mënçu-rinë "grua gjiri e jo mashan hiri". Ndaj ne çmojmë e respektojmë nuset që u bënë si "të lera", që u bënë bija të mira të fshatit tonë, që frymëzuan me dashuri e ëmbëlsi, jo pak bij të Fterrës në krijimin dhe ndërtimin e shumë familjeve fteriote.

Guro ZENELI

Nr. 13 - prill, 1999

Ishin vitet 1954-1955. Muzaferi,Bakiu, Dallandyshja, Bedena dhe unë, pasi kishim mbaruar shkollën pedagogjike, u emëruam mësues në shkollën 7-vjeçare në Kuç. Dëshira për profesionin e bukur të mësuesit dhe mosha jonë e re na bënin të punonim me pasion. Tani që kanë kaluar vite, në bisedë me shokë e miq, kujtesa kthehet dhe në atë moshë kur u futëm në jetën e punës. Dhe kjo sepse edhe dhëmbshuria ishte e veçantë midis nesh.

***

Shumë nga nxënësit e kishin zakon që tu sillnin mësuesve trëndafila. Zakon i bukur ky. Por gati pjesa më e madhe e nxënësve ia jepnin Bakiut. Dhe ai, pasi bënte një tufë shumë të madhe, na ngacmonte e pyeste me shpoti: "Doni lule?". Një ditë unë i tregoja një prindi se duhet të takonte Bakiun dhe nisa tia përshkruaja. - E njoh, e njoh! - tha ai. - Është ai mësuesi me trëndafila. Dhe kështu i mbeti ky epitet i bukur. Por për Bakiun duhet shtuar edhe "mësuesi përherë me humor e buzëgaz". E kam patur zili humorin e këndshëm dhe shakanë e mprehtë të tij

***

Ne mësuesit atëhere jepnim çdo lëndë. Unë mora veç gjuhës e aritmetikës edhe muzikën. Por mësimi në muzikë nuk më shkonte aspak, mbasi nxënësit të gjithë këngët i kthenin labçe, ose i këndonin ca nota më poshtë. Ramë dakord ta jepte Bakiu muzikën. Ai gjeti një zgjidhje më interesante, si veza e Kolombit. Tekstet i këndonte labçe. Ai ia merrte, ndonjë ia kthente, të tjerët iso. Këndonte bukur Bakiu, hidhte valle si xha Kadriu, po dhe te pjesa "Ushtari dhe vdekja" lojti bukur në festival. Veç gramafonin me gisht e rrotullonte!

Meqë këshilli i fshatit nuk na e leu shkollën, ne e lyem me nxënësit. Po në një mbledhje disa fshatarë "zevzekë", na vunë përpara me kritika: "pse i vini nxënësit të punojnë; ata vijnë për të mësuar, jo për të lyer" etj. Unë,si drejtor i shkollës, u zura ngushtë. U ngrit Bakiu dhe kërkonte me këmbëngulje që ti përgjigjeshin pyetjes së tij: "Edhe mua shteti këtu më ka dërguar tu bëj mësim fëmijve tuaj. Ju pse më detyruat të lyej? Hë, përgjigjuni se mësim në shkollën pis nuk bëhet". Nervozizmi i sallës u shua, kaloi në humor.

. Këto jane disa kujtime nga vitet e para të punës si mësues në Kuç. Bakiu tërë jetën ia kushtoi mësuesisë deri sa doli në pension. Më kanë thënë se tashti punon në një dyqan, por nga bisedat me humor nuk largohet dot. Dhe punën e bën shumë mirë. Të gjitha i bën Bakiu se gjithmonë punëtor dhe i drejtë ka qenë. Ndaj respekti është konstant për Bakiun. Gjej rastin ti uroj jetë të gjatë e humor përherë.

Jakup MATO

Nr. 13 - prill, 1999

Historikisht në Fterrën tonë, përkrah burrave të shquar, kanë qenë edhe gratë jo pak burrëresha, të cilat i kanë qëndruar jetës në ballë, jo disa muaj e disa vjet, por gati një shekull. Një grua e tillë është edhe Razije Dusha, që për nga mosha po sfidon shekullin e 20-të, që ka njohur kohë të vështira e vite luftrash. Mban mend kur vendi ynë donte të shkëputej nga Turqia otomane. Se sa vjeçe ishte atëhere, kanë shkuar shumë vite. Luftrat Ballkanike nuk i kanë ikur nga kujtesa. Mban mend mirë kur "gratë e Kurveleshit, me foshnja në dorë" morën rrugën për në Vlorë. Edhe regjimin e Zogut e mban mend me të mirat e me të këqiat e kohës. Nuk harron dot as pushtimin fashist, sidomos Luftën Nacional çlirimtare. Për Hiqmet Dushën I mbushen sytë me lot.

Megjithëse po bëhet vërsnike me shekullin, jeta i duket si një film

Kisha gati 10 vjet pa u takuar. Por vërejtjen e saj ma shprehu me shumë kujdes e me shumë mirësi. Unë, më tha, kur kam patur këmbë, si ju të rinjtë, nuk kam lënë derë fterioti pa vajtur. Nënën tënde e kam dashur shumë. Ngrinte dhe këngë në dasma, po bënte dhe vaje me ligje në vakira. Ishim dhe shoqe, dhe gjak. Edhe Ilja lindi 10 a 11 fëmijë, por i vdiqën shumë. Ashtu qe shkruar, a të keqen. Mua mi ruajti Zoti. I kam që të dhejtë, 6 djem e 4 vajza. I linda e i rrita. I mësova dhe edukova sa munda.

Ajo fliste kështu dhe mua më parafytyrohej përpara syve një Nënë me të vërtetë heroike. Se është natyrale të lindësh, por është vështirë të rritësh mirë e shendoshë dhe të edukosh 10 fëmijë, njërin më të mirë se tjetrin. Kjo është aftësi dhe zotësi, madje heroizëm njerëzor. 10 i ka të barkut të saj, ndërsa 22 i ka nipër e mbesa. Tani është bërë dhe stërgjyshe. Pret të bëhet dhe katërgjyshe. Jetën ua kushtoi fëmijve të saj. Tani jeton herë tek njëri e herë tek tjetri, por më shumë tek Skënderi. Këto ditë unë e gjeta tek Lulja. Jeton me mallin dhe merakun për "mjaltin e mjaltit", fëmijët e fëmijve, veçanërisht për pesë nipërit e mbesat që i ka në Amerikë, bashkë me Danten, e nuk i takon dot.

Kur e pyeta se cilët janë momentet që nuk I harron dot në jetën e saj gati 100-vjeçare, Bullë Razijea, siç i themi ne, më shpjegoi se njeriu ka ca momente që nuk mund ti harrojë sa të rrojë. Kujton ditën kur u martu e kur hypur në një mushkë të bardhë shkoi nuse në Dushaj. Kujtoi kohën kur në kokë vinte një kapele me pendë pule dhe "kapardisej" si një nga femrat e bukura. Kujtoi lotët e derdhur në kohë të vështira. E kam larë me lot Ballshin, se atëhere kisha shumë halle. Por, mbi të gjitha, na shpjegoi tre raste të veçanta. I pari ishte viti 1946 kur i shtetëzuan farmacinë në Himarë. Me farmacinë jetonim, me të rrita fëmijët. Farmacia ishte vetë jeta. Kur ma morën, mu duk se më morën jetën mua dhe burrit tim Sherifit. Ngelëm me gisht në gojë.

I dyti, në Kuç kur më thirrën në lokalitet se pse i kisha folur Liri Belishovës, që në atë kohë ishte e internuar. Më raportuan me një letër anonime në Vlorë. Nuk bën të flaç me një të interrnuar, më thanë. Më vjen turp, ua ktheva, se tek ajo kam qënë qeraxheshë në Ballsh në kohë të vështira. Mua më bëni çtë doni, u thashë, por vetëm djemtë mos mi trazoni, se ata nuk dinë çbëj unë këtu në Kuç. Atëhere jam trembur shumë. Siç të thashë, për fëmijët. Dhe prisja nga dita në ditë me frikë në zemër për ta. Por, shyqyr Zotit, nuk mi ngacmuan.

I treti, është viti 1997, kur u shkatërrua shteti, kur njerzit morën armët dhe veshët më dëgjonin luftë kallashni- kovësh. Ska gjë më të keqe se shqiptari të vrasë shqiptarin. As hasmi mos mbet pa shtet! Duhet shtet. Dhe të jetë i fortë. Se atëhere dhe jeta e njeriut është e qetë dhe e sigurtë.

Tha shumë Bullë Razijea, por unë këto shkrova, kur çdo vit i saj mund të jetë një faqe më vete.

Guro ZENELI

Nr. 13 - prill, 1999

POR SHUMBET EMRI E NAMI"

Kështu e ka jeta. Njeriu lind, rritet punon sikur do të jetojë 1000 vjet. Dhe vjen një ditë e ndërron jetë. Kalojnë muaj e vite. Disa kujtohen nga veprat që lënë në shkencë, në art e kulturë, në jetën politike e sociale të shoqërisë, në Ka dhe nga ata që megjithëse nuk lënë vepra të shkruara, por lënë emër të mirë pas, që mbahen mend për mirë, që i regjistron kujtesa e popullit dhe që kalon gojë më gojë, që jeta e tyre kthehet në këngë apo deri në legjendë dhe kështu shpesh ndodh për trimat në kohë luftrash. Të tillë kemi edhe ne në Fterrën tonë. Më shumë kemi të diturisë, të mënçurisë e të zgjuarsisë, te penës, por kemi dhe të pushkës. Për trimëri ka mbetur në kujtesën e fteriotëve edhe Shuquri Sadiku. Në vite lufte lindi, më 2 mars 1914, e në vite luftrash u rrit. Dhe luftës iu përkushtua kur Atdheun e shkeli këmba e pushtuesit. Ishin vitet e Luftës Nacionalçlirimtare, në të cilën Shuquri Sadiku u përfshi i tëri. Në luftë shfaqi edhe karakterin e tij të fortë. Këtë karakter e tregoi gjatë gjithë jetës së tij.

Me krijimin e çetës territoriale të Fterrës u rreshtua ndër të parët në të . Që në aksionin e parë në Postbllokun në Borsh, ku ra dhë dëshmori i parë i Fterrës Fuat Mati, e në vazhdim në tërë përpjekjet, në pozicionet ku luftoi Çeta, si në Kalanë e Borshit, Bregun e Borshit, Bërdë e gjetkë, u dallua si luftëtar trim e si mitralier i veçantë ,sa që njerzit e njihnin krismën e mitrolozit të tij e thoshin "Ja, filloi mitralozi i Shuqos".

Ai u ngjante luftëtarëve të shquar popullorë. Në luftë e sipër fitoi besimin e bashkëluftëtarëve dhe cilësitë organizuese e drejtuese ushtarake.

Bashkëpunoi ngushtë në fillim me Hiqmetin e më pas me Mehmet Dushën e me Safet Memin, duke u bërë kështu zbatues korrekt i detyrave të Luftës dhe kompaktësisë së fshatit.

Ishte për këtë arsye që në korrik 1943 iu caktua detyra si komandant i Çetës që kishte marrë emrin "Fuat Mato", të cilën e kreu me përkushtim deri në korrik 1944, përmbi një vit, kohë në të cilën u inkuadrua në Brigadën e 12-S me detyrën e komandantit të kompanisë.

Edhe në Brigadë u dallua si luftëtar trim e me përvojë . Pushka e tij gjëmoi në kodra e male, në fshatra e qytete, deri në çlirimin e plotë të atdheut. Familja e tij mbeti bazë lufte. Me dinjitet punoi e drejtoi si kuadrër ushtarak në armën e artilerisë deri në vitet 1955-56, kur bashkëfshatarët e kërkuan Shuqon për kryetar të kooperativës në fillimet e saj. Ai u vu në dispozicion të tyre, duke punuar me devocion .Dhe pasi e kreu këtë detyrë u rikthye në ushtri, ku punoi deri sa doli në pension.

Gjithë jeta e tij u karakterizua nga ndershmëria, drejtësia e besnikëria ndaj idealeve për të mirën e popullit e atdheut. Ndaj të gjithë sa e njohin e kujtojnë edhe sot me respekt, ndonse kanë kaluar 16 vjet që është ndarë nga jeta. Ndaj dhe nëna e respektuar Vele Gjoni, duke vajtuar birin e Fterrës, shpreh dhëmbjen e saj me vargjet:

Nr. 13 - prill, 1999