FTERRA NË KËNGËT POPULLORE

Është vështirë tutregosh bashkë-fshatarëve për këngën popullore të fshatit dhe aq më tepër po të ballafaqohesh me tërësinë e atyre që dinë fteriotët.

Megjithëkëtë unë e prita me dëshirë propozimin që mu bë për të shkruar mbi folklorin e fshatit, se me të jam ushqyer që fëmijë, më ka shoqëruar tërë jetën, më ka nxitur respektin për fjalën poetike.Gjithashtu ky shkrim do të nxiste të mbledhim e të ruajmë më me kujdes krijimtarinë popullore në fshatin tonë..

Po të kujtonim këngët e shumta që kemi dëgjuar në dasma e festa, do të shihnim se populli, si një kronikan i kujdesshëm ka përshkruar luftëra e përpjekje për liri, gëzime e fatkeqësi, tabllo të heroizmit e të punës, që vijnë deri nga lashtësitë si fragmente të një historie të tërë.

Kur flasim për këngën popullore të fshatit tonë, nuk mund të shqyrtojmë vetëm ato këngë që përmendën ngjarje nga fshati ynë apo që njihen si të krijara në këtë trevë. Kënga popullore është si zogu. Ajo fluturon dhe çdo fshat e quan si pronë të vetën. A nuk janë po këngë të fshatit tonë ato vargje drithëronjëse që kemi dëgjuar për fatkeqësitë e gjyshërve tanë, kur këndohej :

"Gratë e Kurveleshit shkojnë për në Vlorë,

qaj moj Shqipëri, ulër moj e gjorë,

I përzuri greku me foshnjë në dorë"

Kur këndohet: "Bregu krye ngriti", apo: "Grykë e Kuçit, grykë e keqe, 1300 dyfeqe, i mban Gjoleka me vete", ose kur në Lumin e Vlorës këndohet " Çu derdhë lebrit nëpër brinja, prina breshkaqëni prina"; në të gjitha këto këngë ishte edhe fterioti, që luftonte për liri, për flamur, për Atdhe.

Në këngët popullore të Fterrës vendin e parë e kanë zënë ato që i këndojnë luftës për liri dhe Atdheut.

Kuç, Kallarat e Bolenë

dhe Çorraj e Borsh e Fterrë

niviciot derë më derë

me një mulla Lazo Fterrë

kërcyen në Tepelenë,

(këngë për luftën kundër tanzimatit)

E njëjta ide përmendet në një këngë tjetër, që siç duket i përket 1878-tës:

Kuç, Kallrat e Bolenë,

Fterrë e Çorraj kufi,

gra e burra gjithë çqenë

u mblodhën e bënë benë

se do vdesim për liri.

Ja dhe disa vargje të tjera:

Të enjten e të xhumanë

Aga bej a paç belanë,

djemtë e Shqipërisë u vranë.

Islam Fterra në sulm të parë

e mori plumbi në ballë,

bashkë me Idriz Zhulanë.

Në kërto pak vargje del dhe kontributi i fteriotëve përkrah gjithë fshatrave për rreth. Në këto del qartë dhe ndjenja e unitetit e respektit për njëri-tjetrin. Po të futesh në këngët si ato të Isuf Avrecit, Xheladin Shkurtit, Shaqo Mitës, Tahsin Elezit e të tjerë, vëren lidhjen të ngushtë midis fateve të fshatit me fatet e atdheut.

Një përmbajtje të pasur në ideale e në mesazhe, kanë këngët e Luftës Nacionalçlirimitare, krijuar nga poetët popullorë të fshatit tonë për trimërinë e për heroizmin e dëshmorëve si: " Në postbllok u hap zjarri, kush u hodh në luftë i pari, djali i vogël i Jasharit, Fuati, petrit i malit". Ideali i lirisë shprehet në vjershat e Hiqmet Dushës, si në: "Lamtumirë, o Shkëmb i Kuq, Shqipëri"; "Lamturmirë, o fushë e male, ti burim". "Këtë zgjedhë kaq të rëndë, si e duron", "të hidhen të gjithë në luftë për liri".

Në disa botime njihen një varg këngësh të krijuara në Fterrë deri në vitet 90 që i këndojnë luftës,ndërtimit, kulturës e diturisë. "Unë punoj për shoqërinë, dhe ajo punon për mua", këndonte T.Elezi. Në to flitet për unitetin, për lidhjet e reja midis fshatit e qytetit, për luftën kundër zakoneve të vjetra prapanike. Në një këngë thuhet: "vini re, or vini re; të vendosur jemi ne; për liri e për atdhe".Në një numër këngësh mund të dallosh psikologjinë e re e të përparuar.

Në këngët e Fterrës e të krahinës i këndohet Gjolekës, por edhe Laze Fterrës (apo Lazo Kofinës), njërit prej ndihmësve të Gjolekës, që ishte jo vetëm shkronjës i tij, por edhe bashkëluftëtarr "pallëvetëtima", që në krye të disa trimave do ti dëgjohet emri në Kurvelesh e Tepelenë, ku jepen edhe tiparet e tij morale: "O more Lazo Kofina, pse spranove grada e sqima, plot me arna tu mbush linja".

I këndohet me dhëmbje Islam Fterrës (Gjonika), që "ra në sulm të parë", si trim i rrallë. Me shpatë e dufek luftojnë të tjerë: " Në Çukë Mustafa Fterrë, Xhaferi (Shehu) me të tjerë, pesë a gjashtë andartë i theri". Në romanin "Vrasja e tradhëtisë ", për një fteriot shkruhet që ka shkuar deri në Shkodër në luftë kundër shovenistëve serbë. Në gazetën e Vlorës më 1920 shkruhet për trimërinë e Mene Zhupes, që " edhe burrat i turpëroi". Vjersha popullore hedh dritë mbi një varg ngjarjesh e heronjsh, që i kapërcejnë kufijtë e fshatit, bile dhe të zonës.

Në një varg krijimesh popullore u këndohet edhe heronjve të tjerë të të gjithë vendit, si Ismail Qemalit, Abdyl Frashërit, Mustafa Matohitit, Memo Metos.

Përmes këngës popullore dallon dhe strukturën shpirtërore dhe cilësitë që vihen re në gratë e vajzat që morën pjesë në Luftën Nacionalçlirimtare "Vajzat e popullit çu ngrenë,/ si djeltë e bënë çepenë,/ hodhën supeve dufeknë", ose "Jemi nëna shqipëtare,/ pra sna erdhi fare rëndë,/ nuk qamë për djemtë fare,/ derdhën gjak e hodhë rrënjë".Në Fterrë nëna e dëshmorit do të përshkruhet me tone madhore nga populli e në mënyrë të veçantë në poezinë e Memo Metos, ku ajo përshkruhet si një "spartane" që jep kushtrimin, që për ngushëllim tek mua mos nxitoni," se si djalin tim Fuatin këtë herë,/ fashizmi do të na vrasë dhe të tjerë". Në këngët e fshatit tonë del qartë bota e pasur shpirtërore e nënës fteriote.

Këngët e kënduara, apo të njohura si të krijuara në Fterrë, kanë një shtrirje te gjerë në kohë e në hapësirë. Ngjarjet që ato përshkruajnë zhvillohen që në Stamboll, Berlin e në Ëashington, në Moskë e Paris, e kudo ku bëhen kevende për Shqipërinë.

Në këngët popullore ngjarjet lëvizin me një dinamikë të madhe, në Jugë e në Veri, në "Argjri" e në Kosovë, në Janinë e në Shkodër. Në to i qahet halli edhe popullit italian edhe atij grek. Populli me humor vë në lojë perandorë e mbretër, Hitlerin e Duçen.

Edhe kur këndon për hallet, për plagën e rëndë të kurbetit, "garipat" që janë "në të madh siklet", dhe padrejtësitë, nuk vërejmë pesimizëm, por herë revoltë e herë humor. Diku betohen dhe premtojnë të mbajnë benë, ":Kush ta kthejë le ta therë, / ne nuk japim xhelepenë, "Dauti që pati mjaltë, / Ju kthe djali më të prapë./ Harizi që spati mjaltë, i vate djali në Artë".

Në këngët e popullit nuk ka fjalë të mëdha, por figura plot dritë, me fjalë të thjeshta me ngarkesë emocionale. Edhe në Fterrë ka një përvojë të pasur të krijuesve popullorë.Në fshatin tonë janë shquar disa këngëtarë të talentuar të kohëve të kaluara dhe të kohës sonë, si Isuf Avreci, Xheladin Shkurti, Shaqo Mita, Mustafa Mehmeti, Ile Zeneli, Tahsin Elezi etj. Në Fterrë bien në sy një mori krijimesh e një frymë e përgjithshme krijuese, një aftësi e bukur për të kapur të bukurën në jetë, për të shprehur jetën në këngë.

Në vitet e fundit jane shquar veçanërisht vjershëtori popullor Teno Lona, si dhe këngëtari Hasan Mehmeti, vjershëtori i ri Tomorr Avreci e jo pak të tjerë, të njohur nga gjithë fteriotët. Në Fterrë ka jo pak krijues me humor popullor. Mund të themi pa e tepruar se në çdo dasëm që bëhet ngrihen këngë gëzimi e bëhet jo pak humor me këngë. Edhe në çdo fatkeqësi të rëndë që ndodh, vajtohet me ligje e ligjërime nga jo pak gra, që u dridhet zemra nga pikëllimi.

Në përfundim dua të theksoj se krijimtaria në Fterrën tonë mishëron artistikisht ideale të mëdha, frymëzon përparim e zhvillim. Prandaj ne na bie për detyrë ta njohim, ta mbledhim, ta pasurojmë e të mësojmë prej krijimit popullor.

As.Prof.Dr. Jakup MATO

Nr.17 - dhjetor, 1999

M B R E S A   U D H Ë T I M I

Më 23 tetor 1999, në Nju-Jork të SHBA, me nismën dhe sponsorizimin e Kompanisë botuese Gjonlekaj, u organizua simpoziumi kushtuar 70 - vjetorit të vdekjes së At Shtjefën Konstandin Gjeçovit, vrarë nga shivenistët serbë.

Në këtë simpozium morën pjesë bashkëatdhetarë të diasporës në Amerikë, si dhe studiues-albanologë amerikanë, japonezë, anglezë dhe tre veta nga Shqipëria, ku bëja pjesë edhe unë. Ligjëratat ishin të larmishme: nga At Zef Pllumi : "At Gjeçovi për fe e për atdhe"; prof. Leonard Fox; " Një vështrim arketipik i Kanunit"; Kathlen Imhelz; " Tradita e lartë ligjore e Shqipërisë"; Kazuhiko Iamamto : " Struktura etike e Kanunit"; Antonia Young:

" Zgjidhja e konfliktit dhe Kanuni"; Pal Doçi : " Puna e Gjeçovit për pasqyrimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit në Mirditë"; Agron Alibali : " Ligjet zakonore dhe çëshjtja e pronësisë në Shqipëri"; Anton Cefas: " Psikologjia etnike e nderit në Kanunin e Lekë Dukagjinit",. Në ligjëratën time fola për vështrimin historiko-juridik të veprës së Gjeçovit - Kanunin e Lekë Dukagjinit. Të gjitha ligjëratat ,që vunë në dukje meritat e mëdha para kombit e kulturës popullore të Gjeçovit , u pritën me interesim të madh. Për simpoziumin folën "Zëri i Amerikës", radio-televizioni "Malësia", gazeta "Iliria", e mjete të tjera të informacionit.

Atdhetari e organizatori i simpoziumit, z. Gjek Gjonlekaj, dhe bashkëatdhetarët e tjerë na rezervuan një pritje vëllazërore e miqësore. Ata na krijuan mundësi të njihemi me mrekullitë amerikane, me ndërtimet në qytetin e Nju-Jorkut, me objektet kulturore e social- ekonomike të rëndësishme të tij, të informoheshim për përparimet e mëdha në të gjitha fushat e shoqërisë amerikane. Pas këtyre njeriu e ndjen vehten sikur ndodhet në një planet tjetër shumë të përparuar, i cili ka vënë në themel të jetës së tij punën, individin, liritë dhe të drejtat e tij themelore.

Një suprizë e këndëshme për mua ishte takimi, në darkën pas simpoziumit, me znj. Kostanca Fterra, e cila para një muaji kishte ardhë në Fterrë, për të plotësuar amanetin e bashkëshortit të saj Fiqret Fterra, që ti hidhte hirin e eshtrave të tij në detin afër Fterrës. Porsa ajo mësoi se unë jam nga Fterra, u shpjegoi pjesëmarrësve në tavolinë, nga Amerika, Japonia, Anglia etj., për vizitën në Fterrë dhe shprehu fjalët më të mira për mikëpritjen ë fteriotëve. Unë dëgjova me krenari të ligjëshme përshtypjet e saj shumë të mira për Fterrën tonë të dashur dhe u ndamë miqësisht me të.

U larguam nga Nju-Jorku me përshtypjet më të mira dhe admirim të thellë për popullin amerikan e respekt për diasporën shqiptare. Është fat i madh për vendin e popullin tonë që ka një mik të vërtetë e të sinqertë - Amerikën, e cila dha një kontribut të shquar për të shpëtuar vëllezërit tanë kosovarë nga barbarizmat serbe, dhe që ndihmon fuqimisht Shqipërinë për konsolidimin e demokracisë, të mirëqënies e të përparimit shoqëror.

Prof.Dr. Ismet ELEZI

Nr.17 - dhjetor, 1999