PROGRESI HISTORIK I FTERRËS SONË

Të bësh progres do të thotë të bësh përpara, të kalosh në mënyrë graduale nga e vjetra ne të renë, të ngjitesh shkallë-shkallë nga niveli i ulët në një nivel më të lartë, do të thotë të mënjanosh të vjetrën e të përkrahësh të renë, të mohosh regresin e të mbështetësh progresin që çon  përpara liritë e të drejtat natyrore e shoqërore të njeriut dhe, njëherazi, të ndikosh e të kontribuosh në  civilizimin e shoqërisë në të cilën jeton. Dhe ky progres duket në nivelin e vetëdijes vetiake e shoqërore, në aftësitë psiqike, në mënçurinë popullore e në dijen intelektuale, në zhvillimin arsimor e kulturor, në vetite etiko-morale, në zhvillimin e pergjithshëm mendor.

            Parë me këtë sy, Fterra jonë, në përshtatje me kohën, ka ditur dhe të kuptojë, por dhe t’i përgjigjet kohës, duke bërë progesin gradual të mundshëm të saj, brenda kuadrit të  krahinës Kurvelesh-Bregdet dhe brenda kuadrit të përgjithshëm, duke qënë e parë me të parët.

            Fterra jonë përmendet për herë të parë, e shkruar në “Defterin turk”, më 1431, me emrin “Efteran”, me  12 hane dhe dokumentin e dytë, pas 152 vjetësh, më 1583, me 60 hane-shtëpi, ku vetëm 9 kryefamiljarë fterjotë ishin konvertuar në muslimanë, kur Kuçi rregjistronte 41 hane, Çorraj 44 dhe Borshi 75, në të cilat të gjitha familjet ishin të krishtera. Emri i Fterrës na del dhe në një vjershë popullore, në luftën për liri kundër ushtrisë turke, komanduar nga sulltan Sulejman Kakoniu, që erdhi në nahijen e Himarës, më 1537, kur Maro Kondia, “ Bijë Fterre, Nuse Çorraj”, që i përket krenarisë së dy fshatrave tona, Fterrë e Çorraj, hyri në ndërgjegjen shqiptare si legjendë në histori. Fterra del përsëri në skenën e dokumentave, rreth 240 vjet më vonë, në kohën e Tanzimatit, kur në Kurvelesh u thurën vargjet me pyetjen: Kush e bëri gurgulenë ?. Dhe vjen përgjigja: “Kuç, Kallarat e Bolenë,/ Me një Mulla Lazo Fterrë”.

 Edhe në periudhën e Rilindjes Kombtare, Fterra bëhet e njohur me bijtë e saj, që shquhen në Stamboll edhe për hoxhë, edhe për kadi apo nëpunësira, por përherë me veprimtari atdhetare. Për këtë flet dhe viti 1878 në luftën e Lëkurësit, kur: Islam Fterra armë-larë, / U vra në uxhum të parë./

Fterra ka dashur progresin, ka ëndërruar  për liri e demokraci. Prandaj dhe i është përgjigjur çdo momenti historik, siç iu përgjigj dhe përpjekjeve për pavarësi më 1912, luftës për vatanin më 1913-1914, pjesëmarrjes në Luftën e Vlorës më 1920 me 48 burra në Çetën e Fterrës më komandant Xhafer Shehun, ashtu siç iu përgjigj dhe pjesëmarrjes së saj masive me 45 partizanë në Luftën Antifashiste Nçl.me komisarin e Fterrës, Hiqmet Dushën, ashtu siç përqafoi dhe demokracinë më 1990-1991.   

Në progresin e Fterrës ka ndikuar ndjeshëm dhe lëvizja e fterjotëve, edhe  “kurbet” në shekullin e 19-të, edhe nëpër Shqipëri, që u bë i ndjeshëm në vitet 1920-’40-të, dhe akoma më shumë në periudhën e viteve 1950-2000. Si rezultat i kësaj lëvizje, tashmë, vetëm në Tiranë janë 190 familje fterjote-tiranase, Sarandë mbi 70, Vlorë mbi 40, Durrës 16, ndërsa në Greqi mbi 60, dhe në Itali, SHBA e Kanada mbi 50 familje fterjote, përveç jo pak të tjerë djem e vajza, disa prej të cilëve jane pranuar dhe nënshtetas të Amerikës apo Kanadasë. Ndërsa në Fterrën tonë, aktualisht janë 53 familje me mbi 150 banorë, të cilët mbajnë gjallë Fterrën dhe na nxisin të vijmë këtu herë pas here. Pra, sipas të dhënave që disponojmë rezulton që jashtë Fterrës nëpër Shqipëri janë 362 familje, ndërsa jashtë Shqipërisë janë 120 familje. Sipas këtij studimi, del se tashmë jemi rreth 2350 fterjotë, pa llogaritur dot moshën fëminore.

Fterra jonë, brënda  kushteve të kohës, ka bërë progres edhe në mënyrën e jetesës, edhe në emancipimin e gruas fterjote, duke lënë pas të vjetrën e duke përqafuar të renë,  edhe për edukimin dhe arsimimin e fëmijëve, dhe për civilizimin qytetar të komunitetit fterjot, ndryshe nga çka ndodhur në bujqësi e blegtori, që shkoi drejt rënies, si pasojë e eliminimit  të pronës private, duke mohuar inisiativën e lirë të individit, që tashmë ka filluar të zhvillohet normalisht.  

 Njëherazi ky progres duket dhe në zhvillimin ekonomik në një nivel të pranueshëm për të  përballuar jetën, duke u bazuar në një ekonomi të përzier, pak nga të gjitha prodhimet blegtorale e bujqësore, deri te rritja e bletës, por me pak shkëmbim në natyrë e me tregti të vogël. Sigurisht, jeta ka qënë dhe është e vështirë, por brenda kushteve të kohës, Fterra ka bërë një jetë të qetë me psikologjinë e fshatarit që kënaqet me pak, por ama, pa njohur historikisht: as vjedhje, as vrasje e as hasmëri, as brenda Fterrës e as me fqinjët. Këtu nuk ka patur as lypës e as hyzmeqarë te njëri-tjetri, si në gjithë zonën Kurvelesh-Bregdet, ku përherë kanë qënë fshatra të mbledhura, kryesisht me martesa brenda fshatit apo në fshatrat fqinje e jo më larg, ku lidhjet e gjakut e të njohjes dhe krenaria labe-bregdetare, nuk lejonin që të kishte as bej e as aga. Secili jetonte me djersën e familjes së vet, sipas të drejtës zakonore dhe normave etiko-morale të fshatit e krahinës, duke ndihmuar e bashkëpunuar njëri me tjetrin. Kur familja ndodhej në vështirësi ekonomike, atëhere rrugëdaljen e gjënte në kurbet, siç e gjeti dhe në vitet ’90-të e këtej. Njëherazi, ishte dhe dëshira për të parë botën, ishte dhe vullneti për të ndërtuar një jetë më të mirë, ashtu siç ishte zelli për shkollë. Të gjitha këto së bashku, kanë qënë faktorët kryesorë, që i kanë nxitur fterjotët të ikin, dikur në kurbet, ndërsa tani-në emigracion.    

Në këtë natyrë e në këtë klimë, Nënat tona kanë lindur e rritur bij e bija me trashëgimi të pastër genetike, përjashto raste të rralla. Bijtë e bijat fterjotë janë shquar për “brumë gruri”, i cili kur  është pjekur në “furra” cilësore të shkollave, është transformuar në cilësi  intelektuale.

Në Fterrën tonë ka sunduar kryesisht koncepti i jetës civile, i shfaqur në prirjen dhe zellin për të mësuar e studjuar, duke mos iu ndarë gjithë jetën rrugës së dijes. Arsimimi i fterjotëve ka nisur herët. Dimë që në kohën e Turqisë, jo vetëm ata që ikën në kurbet, por dhe ata që ishin në Fterrë shkonin në xhaminë-mejtep, ku mësonin dhe “Sherjatin”, librin me rregullat e fesë e të jetës. Në xhami shkonin kryesisht gratë dhe më pak burrat. Kjo ka bërë që shumë gra të Fterrës, krahas besimit te Zoti, morën dhe kulturë fetare e morale, madje dhe një farë kulture të gjuhës turke. 

Në këtë periudhë Fterra u shqua për shumë hoxhë. Kështu në 20-30 vitet e fundit të shekullit të 19-të dhe në 10 vitet e para të shekullit të 20-të, nga Fterra kishin mbaruar për hoxhë e kadi mbi 40 bij fterjotë, të cilët pas viteve ’20-të të shekullit të shkuar, kanë shërbyer, herë si hoxhë-besimtarë, e herë dhe si mësues të gjuhës shqipe në fshatra të ndryshme, kryesisht të Labërisë, aq sa u krijua proverbi: 80 shtëpi - 100 hoxhë, duke u konvertuar në mësues pas çeljes  së shkollave shqipe në shumë fshatra të krahinës së Labërisë në vitin 1916 e këtej.

Progresi më i ndjeshëm  e më i dukshëm  për  Fterrën  ka qënë e mbetet  shekulli i 20-të, kur fterjotët në mënyrë masive iu vërsulën dijes. Tregues i parë  është në vitin 1905, kur mulla Hasan Hizmo solli në Fterrë Abetaren e parë në gjuhën shqipe. Ndërsa me hapjen e shkolles së parë shqipe më 1916 më mësuesin e parë mulla Selim Gjonika, u bë hapi vendimtar historik për Fterrën, sepse fterjotëtë iu futën rrugës së diturisë në gjuhën shqipe.

Në vitet ’20-‘30-të disa bij të Fterrës nisën rrugën e mësuesisë. Kështu, shkuan në Normalen e Elbasanit njëri pas tjetrit 9 fterjotë. Shembull i shquar u bënë mësuesit e parë: Neim Zani në Fterrë, Lame Xhama në Sarandë dhe Xhevdet Kofina në Vlorë, të cilët punuan me pasion mbi 40 vjet, pa u larguar asnjëherë nga katedra e mësuesit, deri sa dolën në pension në vitet ’60-të.. Ky shëmbull i veçantë nxiti  djem e vajza nga Fterra që të ndiqnin shkolla pedagogjike. Ndaj, sidomos në vitet 1950-2000, kanë mbaruar për mësuesi 100 bij e bija fterjotë, prej të cilëvë shumica dërmuese me universitet, midis tyre 10 janë me titullin Profesor. Ndaj kënga Fterjote thotë: O portat e gurta,/Ç’burra kini nxjerrë,/ Mbi 100 mësues,/ Dije kanë mbjellë/.

Por bijtë e Fterrës  kanë preferuar dhe shkollat të tjera të larta. Kështu për Drejtësi kanë mbaruar 18, për Mjekësi 52, ekonomistë e financierë 33, inxhinierë 37, artistë e krijues 10, agronom e veterinerë 10, dhe përveç 15 partizanë nga Lufta Nçl që u bënë oficerë, janë dhe mbi 30 të tjerë që kanë mbaruar studimet e larta ushtarake.

Nga treguesit e 50 vjetëve të fundit deri në vitin 2000, del se nuk ka asnjë familje fterjote që fëmijtë e vet të mos i kënë mbaruar që të gjithë shkollë 7-8 vjeçare. Kështu, 7-8 vjeçaren e kanë mbaruar gati të gjithë të lindurit nga vitet ’50-’60-të e këtej. Ndërsa shkollë të mesme i bie, mesatarisht, të kenë mbaruar 2 e 3 vetë në çdo familje. Ndërsa të Lartën e kanë mbaruar mbi 300 fterjotë. Mbi 50 janë shquar si specialistë e si krijues dhe me tituj e grada shkencore, duke ecur në traditën e më të mirëve. Në familjet e trungut të prindërve të viteve ’50-’60-të, del se në 100 shtëpi, i bie të kenë mbaruar, mesatarisht 2-3 vetë shkolla të larta. Ky arsimim masiv, prodhoi dhe cilësi në mësuesi, drejtësi, mjekësi, inxhinieri, në art e kulturë, e deri në krijimtari letrare-artistike e shkencore.

Kjo traditë vazhdon edhe më mirë në kushtet e demokracisë, kur dhe fterjotët fituan më shumë liri e të drejta, më shumë hapësira dhe për pjesëmarrje më të madhe në shkolla, kur numri i bijve fterjotë është rritur shumë, sidomos në emigracion, ku mjaft fterjotë kanë mbaruar studimet ose pjesërisht, ose plotësisht, sidomos në Greqi, por më shumë në SHBA e Kanada. Nga sa dime ne këto shkolla i kanë mbaruar mbi 30 vetë, nga të cilët 20 janë vjaza. Pra, evidencat tona tregojnë se aktualisht janë më shumë vajzat ato që ndjekin Universitetet, se sa djemtë. Ky është një progres i shquar në rrugën e dijes. Kjo është një vlerë e çmuar për të gjithë. Kjo është një kënaqësi e madhe për brezin tonë e për të gjithë fterjotët.

Për sa tham, mund të konkludojmë se është në dobi të të gjithëve që ky progres të përparojë pa u ndërprerë, madje me ritme më cilësore. Kjo sepse, dhe trashgimninë, dhe traditën e kemi. Mënçuria nuk na mungon. Por, koha e sotme kërkon  një angazhim e një vullnet më të madh nga secili e nga të gjithë së toku, për të forcuar solidaritetin dhe bashkëpunim në Komunitetin tonë fterjot, si dhe me mjedisin e komunitetet ku jetojmë e punojmë.

                                                                                  Dilaver SHKURTI 

Nr. 40 – gusht 2004

FTERRA  RREZATON  ARSIM  E  DITURI

- Mbajtur në takimin në Fterrë, 28 gusht 2004 -

            Nuk ka asnjë dyshim se fillesat e arsimimit në fshat duhet t’i kërkojmë në shekuj, derisa dukumenti i parë i shkruar vërteton se qysh në vitin 1431 fshati kishte 12 hane, ndërsa 152 vjet më vonë në Fterrë numëroheshin 60 shtëpi. Nuk do të përqëndrohem as në shekullin e nëntëmbëdhjetë, kur  Isa Hizmo kryente detyrën e dekanit në Fakultetin e Drejtësisë në Stamboll, ndërsa Ali Xhama, Omer Korkuti e deri te Hoxhë Bezhani me medalje të artë universitare e shumë të tjerë rrezatonin dituri e arsim edhe ne Perandorinë e Turqisë.

            Po le të përqëndrohemi pak te çelja e shkollës së pare shqipe në fshatin tonë.

            Të dhënat tregojne se  mësimi i shqipes ka filluar në vitet e para të shekullit të nëntëmbëdhjetë e mbase dhe më heret. Se dihet që Abetarja u soll fillimisht  në Fterrë rreth vitit 1905 nga Hasan Hizmoja, ndërsa në vitin 1910 Fetah Zani, i arsimuar në Janinë, krahas shkollës në gjuhën turke  në xhami, u mësonte fterjotëve edhe gjuhen shqipe.

            Selim Gjonika, nismëtari i shkollës së parë shqipe në Fterrë,, nuk u mjaftua me mbarimin e Medresesë së Janinës, por mbaroi edhe një kurs disamujor për mësues, që t’u shërbente më mire bashkëfshatarëve. Lufta e kohës dhe shpërngulja në masë e fterjotëve  nga andartët grëkë që shkretuan fshatin, e vonuan çeljen e shkollës.

            Dhe ja, erdhi tetori i vitit 1916. Burri i ndershëm , patriot e me dituri Selim Gjonika, me bujarinë e njeriut të Perëndisë dhe mirësinë e fterjotit, u tregua i gatshëm jo vetëm të jepte mësim gratis për bijtë e fshatit, por dhuroi dhe një mjedis të shtëpisë së tij për zhvillimin e mësimit.

            Janë të shumta dhe fatmirësisht të shkruara mbresat e ish-nxënësve të parë të shkollës për ditën e parë të çeljes së saj e për mësuesin e tyre të adhuruar.

            “ Dita e sotme, - tha mësues Selimi, - është e bardhë e plot hare dhe do të mbetet e paharruar, si një ditë e madhe dhe e shquar”. Pas afër 90 vjetësh, të mbledhur sot këtu në Fterrën tonë, ne i japim plotësisht të drejtë mësuesit të parë të shkollës sonë shqipe, se ajo qe, mbeti e do të mbetet në breza një ditë e bardhë, e madhe dhe e shquar.

            Le të kujtojme se rreth të 20 nxënësit , të etur për dije, çka tregon traditë më të lashtë, u ulën këmbëkryq mbi postiqe, pa libra, pa fletore e orendi shkollore. Por mësues Selimi, pas organizimit të një ceremonie te thjeshtë me bashkëfshatarët e rritur e të vegjel, me mjete rrethanore, u mësoi fëmijëve qysh ditën e parë shkronjën A-të shtypit e të dorës dhe numrat 1 e 2. Ja, këtej nisi udha e diturisë për fterriotët, qysh atë ditën e parë në tetorin e gjashtëmbedhjetës, qysh orët e para të mësimit. Ishte kjo fillesë e thjeshtë e simbolike në një dhomë shtëpie, që do të linte mbresa të pashlyeshme në zhvillimin e arsimit  për fterjotët. Janë rikujtuar e shkruar fjalët e tij para njerëzve: “Merrni dije për të nderuar veten, familjen e fshatin tonë të lashtë.

Dhe, me të vërtetë, kështu ndodhi me bijtë e bijat e Fterrës gjatë rrjedhës së viteve, duke ardhur deri në ditën e sotme.

            Më 1922 fillon punën në shkollën e Fterrës i paharruari Neim Zani, mësuesi ynë i respektuar, që mësoi dhe edukoi breza të tërë fterjotësh. Ata përbëjnë armatën e madhe të njerëzve të ditur, që rrezatojnë arsim në gjithë vendin e me gjerë. Mendoj e vlerësoj se, krahas nismëtarit Selim Gjonika, mësues Neimi ka meritën më të madhe në historinë e arsimimit të bijve e bijave të fshatit. Ai punoi me përkushtim një jetë të tërë, për t’u dhënë njohuritë bazë nxënësve të etur për dije. Shkrimi i fterjotëve ruan edhe sot e kësaj dite atë bukuri e korrektësi që kishte mësues Neimi.

I rreptë, i drejtë, kërkues, serioz e fjalëprerë, bujar nga shpirti, i pastër nga ndërgjegjja, këmbëngulës për të dhënë mësim cilësor, me paraqitje burrërore e veshje intelektuali, që fjala i zinte vend jo vetëm te nxënësit por dhe te bashkëfshtarët, që të respektonte e kërkonte ta respektoje, që nuk falte lehtë gabimet e sidomos fajet në mësim, ja, i tillë ka mbetur e do të mbetet në mendjen time e të nxënësve të tij Neim Zani, ky burrë i shquar i arsimit fterjot, i nderuar nga fshati, i nderuar edhe nga shteti me dekorata të larta.

            Dhe rruga e arsimit në Fterrë përparon vit pas viti. Më 1925 ndërtohet shkolla e re fillore dhe më 1926 në të ulen 39 nxënës, nga të cilët, për herë të parë, dhe 16 vajza. Pra, nisi dhe për to, në formë të organizuar, arsimimi aq i dëshiruar, i mbetur vetëm në dëshirë nga pengesat e fanatizmit të kohës. Tashmë, rruga e shkollës qe e çelur për të gjithë. Djemtë  vazhdonin shkollat dhe më lartë, në Kuç e në Borsh, por u arrit që deri në Çlirim rreth 20 fterjotë  të mbaronin edhe shkollat e mesme, midis tyre rreth 15 vetë vazhduan ose mbaruan shkollën Normale të Elbasanit, që për kohën ishte Universiteti i Mësuesisë. Nga ky “Universitet” dolën  dhe Mësuesit e Popullit, bij të Fterrës sonë, Lame Xhama e Xhevdet Kofina.

Edhe pas pushtimit fashist e në vitet e Luftës shkolla e Fterrës  nuk i ndërpreu plotësisht mësimet. Në këtë periudhë shkëlqeu si meteor  mësuesi Hiqmet Dusha, emrin e të cilit mban sot shkolla. Si intelektual i formuar, me një vizion të qartë për luftën e të ardhmen e vendit, ai jo vetëm i mësoi, por dhe i edukoi nxënësit me mdjenja të larta patriotike. Shembulli më i lartë qe, padyshim, pjesëmarrja në luftën e madhe për çlirim dhe dhënia e jetës në ballin e betejës. Kontributi i tij për fshatin e për shkollën nuk do të harrohen kurrë. Ai është dhe do të mbetet përgjithmonë në mendjen tonë si një pishtar i pashuar për dituri e për                                                                     

            Pas luftës Nacionalçlirimtare e në vazhdim shkolla e Fterrës njohu rritje sasiore e cilësore. Më 1 mars 1961 Fterra dekorohet nga Kuvendi Popullor i Shqipërisë me motivacionin: “Fshat nga gjiri i të cilit kanë dalë me dhjetëra mësues, që kanë kontribuar në zhvillimin e arsimit në krahina të ndryshme të vendit”.

         Tashmë, në kushte të reja, hapen njëra pas tjetrës klasat e tetëvjeçares në fshat, ndërtohet shkolla e re me 16 dhoma mësimi dhe me pajisje e orendi të nevojshme. Numri i nxënësve dhe i mësuesve rritet nga viti në vit. Kanë meritë shumë mësues, fteriotë e të zonave të tjera. Por  vlerësim të vaçantë meriton mësuesja Dilfigjare Lona, që ka punuar në Fterrë rreth 20 vjet si mësuese, me përkushtim, me dashuri e respekt për nxënësit e prinderit, me aftësi pedagogjike e dashuri prindërore për fëmijët. Respekt të vaçantë kemi për Stavri Dhramin, që ka punuar e drejtuar me përkushtim e me arritje të mira mbi një dhjetëvjeçar në shkollë, respekt edhe për të shoqen, bijën e Fterrës Burbuqen, që kam bindjen se është kampione jo vetëm për sasinë e viteve, por dhe për arritjet si mësuse e drejtuese e shkollës për një kohë të gjatë. Respekt e nderim edhe për mësuesit e huaj e të fshatit që kanë punuar në vite apo punojnë në shkollën e Fterrës.

Por, vitet e fundit, sidomos  këtë dhjetëvjeçar, për shkak të emigrimeve të shumta të fterjotëve, duhet të pranojmë se shkolla është zvogëluar shumë, aq sa  trembemi të përmendim shifra. Numri i të gjithë nxënësve tani nuk është as sa ishin nxënësit e parë në tetorin e vitit 1916! Thirrja është: Të mos e braktisim fshatin, të mundohemi ta ndërtojmë edhe këtu jetën sa më mirë, siç e kanë ndërtuar në të vërtetë një pjesë e mirë e fterjotëve.

           Dhe, së fundi, po jo nga rëndësia, dua të them disa fjalë dhe për kontributin e fterjotëve në zhvillimin e arsimit shqiptar. Për këtë flasin dhe shifrat. Ne kemi të regjistruar deri tani emrat e mbi 120 fterjotëve që kanë mbaruar shkollat  për mësues, rreth gjysmat janë femra. Por edhe  më shumë duhet të jenë. Dhe në këtë shifër nuk përfshihen mjekë, inxhinierë, ekonomistë, oficerë etj., që kanë dhënë apo japin mësim në shkolla të mesme e të larta si specialistë të lendëve përkatëse. Nga lista e mësuesve kemi Mësues të Popullit e të Merituar, kemi professorë e doktorë shkencash, kemi drejtues të shkollave, pedagogë, dekanë, kemi artistë e shkrimtarë, kemi studiues e shkencëtarë. Pra, fterjotët nuk janë mjaftuar vetëm me detyrën e mësimdhënësit të thjeshtë, por janë rritur në nivel vazhdimisht, duke u përfshirë në shumë fusha të shkencës, të diturisë e të kulturës. Dhe në këtë drejtim mund të themi me plot gojën se kontributi i tyre për vendin tonë ka qenë e është i çmuar.

Qindra fterjotë të tjerë, me arsim të mesëm e të lartë në degë të tjera të shkencës e të dijes, kanë dhënë e japin ndihmesë të vyer në përparimin e vendit, kanë rrezatuar arsim e dituri në në çdo detyrë që kanë kryer e kryejnë, duke punuar me ndershmëri e përkushtim.

           Respekt e nderim për bijtë e bijat e ditura të fshatit tonë, që ia kanë ngritur më lart emrin Fterrës dhe fterjotëve!

            Fterrë, 28 gusht 2004.

                                                                                    Bardhyl  XHAMA

                                                                                    Mësues i Merituar

Nr. 40 – gusht 2004

LIDHJET ME FTERRËN DHE ME NJËRI-TJETRIN,

NEVOJË SHPIRTËRORE E MATERIALE, PËR SOT  E PËR MOT

            Le të kthejmë mendimin te të parët tanë, duke kujtuar, për një çast, secili njerëzit e vet në kurbet-vite të shkuara, apo në emigracion-këto vite. A ka ndonjë fterjot që ka ikur dhe "ka hedhur gurin pas"?. Përkundrazi, në të gjitha kohët, dhe kur fterjotë shkuan në kurbet, dhe kur shkuan pas nëpunësisë, civile e ushtarake, dhe tani në emigracion, përsëri "shpirti i Fterrës" së përbashkët na ka ndjekur pas. Është kjo arsyeja, që në Fterrë, një nga bijtë e këtij fshati, ka sjellë sot librin me titullin kuptimplot: "Ne të lam, po Ti s'na le,/ Se Ti vjen, ku vemi ne".

Duke biseduar me fterjotë të moçëm, duke studjuar Historikun e Fterrës e gazetën "Fterra jonë", duke njohur, sa ka qënë e mundur jetën e bijve tanë në emigracion dhe veprimtarinë e Komunitetit fterjot, arrin lehtë në gjykimin, se fterjotët në tërë historinë e njohur, përherë kanë ndjerë dhe kanë mbajtur lidhje të forta me Fterrën dhe me njëri-tjetrin. Madje kemi bërë "fterjote" dhe nuset tona, dhe dhëndurrët tanë, sipas mënçurisë: "Nusja e mirë bëhet bijë e parë e fshatit", ndërsa "dhëndërri i mirë bëhet djalë i parë i shtëpisë". Njëherazi, kemi bërë dhe simpatizantë e miq, gati nga çdo krahinë e Shqipërisë e deri nëpër botë, nga etni e fe të ndryshme, jashtë komplekseve tradicionale.

Pra, duke e parë këtë problem në këto dy shekujt e fundit, (shekulli i 19-të dhe 20-të), del se fterjotë, që kanë shkuar në Turqi apo Selanik, në Europë e deri në Sh.B.A. e Kanada, i kanë mbajtur lidhjet  me Fterrën dhe me njëri-tjetrin. Këtë e vërejmë kënaqshëm edhe sot te fëmijtë tanë.

Duke i vëzhguar këto lidhje, historikisht e aktualisht, del: Së pari, se lidhja me Fterrën është dashuri shpirtërore, është dashuria për vendlindjen, si atribut individual për çdo fterjot, i shprehur: në mall e derte, në bejte e vajtime e deri në krijimtarinë letrare e artistike, në krijimtarinë shkencore, arkeologji e drejtësi, në median e shkruar e në emisione televizive dhe deri: poezi e libra, kushtuar Fterrës e fterjotëve. Cili fterjot erdhi në Fterrë dhe nuk u gjallërua e nuk u pushtua nga ndjesi të veçanta? Një fterjot i dalur nëpër botë, në një bisedë të lirë në Tiranë, na dha këtë ide: Në Evropë kam shkuar,/ N’Amerikë kam fjetur,/ Por vend më të dashur ,/ Nga Fterra, s’kam gjetur./ 

Njëherazi, kjo lidhje ështu shprehur dhe në mbështetjen e në solidaritetin  shoqëror për njëri-tjetrin, për bijtë e Fterrës e të fterjotëve, kryesisht për shkollim e kulturë, për nëpunësi e për profesione apo zanate të ndryshme. Fterjoti nuk është kursyer për të bërë mirë, me aq sa ka patur në dorë, cilitdo, aq më tepër fterjotit jashtë Qafave të fshatit.

Së dyti, janë lidhje ekonomike të shprehura në anën materiale, edhe duke marrë, por edhe duke dhënë diçka për Fterrën. Kështu, bie fjala, fterjoti ka marrë nga vendlindja, një kavanoz me mjaltë a një shishe me ujë Ixori, një varg me çepele a një bukfiqe, një shishe vaj ulliri a një "kokakola" me raki me aromë rrushi amerikan, apo dhe pak mish të pjekur fterre, apo patate e qepë të ëmbla nga koshtrat tona.

Gjithashtu, ftetrjoti dhe ka prurë diçka nga vetja e nga mundi i tij në Fterrë. Kështu, ka sjellë jo vetëm civilizim, por dhe ndihmë ekonomike për familjen dhe kontribut  për Fterrën. Të tilla punë kanë bërë kurbetlinjtë në Stamboll, nga mezi i dytë i shekullit 19-të, Isa Hizmo me të tjerë, duke nxitur idenë: çdo derë një djalë në kurbet, por dhe duke dhënë ndihmë për rregullimin dhe ndërtimin e kalldrëmeve në lagjet e fshatit Fterrë, të cilët, sipas traditës, i ndërtuan me duart e tyre ustallarët fterjotë, që janë mirëmbajtur deri vonë, por që në këto vitet e fundit, për fat të keq, janë duke u parë me "syrin e njerkës".

 Eshte e vyer ndihma para dy shekuj për ndërtimin e Xhamisë-mejtep; për shkollën fillore e për xhaden Kuç-Fterrë në vitet '20-30-të; për telefoninë me Kuçin në vitet '30-'40-të e me Borshin në vitet '60-të; për ndërtimin e Hidrocentralit në Fterrë ne 1956-tën e për shkollën 8-vjeçare dhe ujësjellësin në vitet '60-'70-të; për rregullimin e mirëmbajtjen e xhades, nga ana e Borshit e Kuçit; por dhe për ndërtimin e godinës dhe Muzeut për Fterrën, në vitin 1979-80-të, e të tjera punë, që janë bërë në dobi të Fterrës. Një shëmbull i freskët i viteve të fundit, është dhe rregullimi e mirëmbajtja e varrezave të Fterrës, duke dhënë çdo fterjot një kontribut modest financiar. Në këtë kuadër bëjmë apel për më shumë kontribut për vendlindjen tonë e të të parëve tanë. Është obligim i përbashkët ringritja e Muzeut të Fterrës, rregullimi dhe sistemimi me projekt i Ixorit, si qendër e Fterrës, ripërtëritja e ujësjellësit me ujët e Ngurrëzës e ndofta dhe rikompozimi i Lapidarit  të dëshmorëve të Fterrës sonë. Realizimi i këtyre detyrimeve kërkon mbështetjen kryesisht të iniciativës së lirë private, por dhe asaj komunitare. Detyrë madhore për komunitetin fterjot është mirëmbajtja, madje deri  asfaltimi i 10 km rrugë, nga Ixori ynë, këtu ku jemi, e deri në Qafën e Kalasë së Borshit, që është në dobi të vetë egzistencës së Fterrës sonë, të cilën të gjithë e duam shumë, deri dhe me tepërim.

Lidhja me Fterrën e me njëri-tjetrin është jo vetëm tradite e kultivuar, por mund të cilësohet dhe si trashgimni genetike, që vërteton se dhe geni fterjot i përket genit shqiptar, i cili nuk u shua, as nën sundimin shekullor nga Perandoria Romake e as deri te sundimi otoman 500 vjeçar, madje as te arbëreshët e Italisë e as te arvanitasit e Greqisë, kur Amerika e Jugut në më pak se 200 vjet, humbi etninë dhe gjuhën e vet, duke u konvertuar në “Amerikën Latine”. Kujtojmë këtu dhe shëmbullin e Fiqret Fterrës,që megjithse i rritur në Tiranë dhe i ikur në Amerikë në djalëri që në 1943, pa ardhur asnjëherë në Fterrë, kur vdiq në 1997 në Nju Xhersi, la amanetin që hirin e trupit t’ia sillnin e t’ia hidhnin në detin pranë Borshit, amanet që ia plotesoi Gruaja e tij, amerikania Kostancë, me dy femijtë e tij, 5 vjetë më parë. Pra, lidhjet e fterjotëve me njëri-tjetrin e kanë bazën dhe te instikti i dashurisë për njëriun tënd, e kanë burimin dhe te qumështi i nënave fterjote, dhe tek edukata familjare dhe e vendlindjes, dhe te mjedisi i Fterrës.  

Së treti, janë lidhje shoqërore e miqësore të fterjotëve që janë shtrirë dhe në fshat e fqinj, me shokë e miq nga krahina e nga treva shqiptare, madje dhe me të huaj, deri dhe në jo pak martesa të reja, që janë bërë këto vitet e fundit dhe në Itali e Greqi, Amerikë e Kanada, apo gjetkë.

Prandaj, tradita e lidhjes me Fterrën dhe me njëri-tjterin është e nevojshme, jo vetëm të njihet, por dhe të ruhet e të zhvillohet  për të mos “u tkurrur” më tej, që mund të çojë deri në braktisjen e Fterrës sonë "lule xheneti", siç e kanë quajtur të parët tanë, sepse ka vlera njerëzore e natyrore, ka vlera historike-arsimore-kulturore, ka vlera të mirësisë e të virtytit, ka vlera të punës e të jetës. Fterra është vend me bukuri ekzotike e me natyrë pjellore, me njerëz që shquhen për urtësi e mirësi. Mirpo, në kushtet e demokracisë, duhet njohur dhe vlera turistike e Fterrës, si  përparësi për kthimin e saj në një pikë turistike të çmuar.

            Kjo sepse Fterra mund të bëhet pikë turistike pranverore e verore, madje dhe për vjeshtën e parë. Dhe ja pse. Në pranverë ringjallet jeta, kur “prilli mbush çeturët” e “maji njom dhe gurët”. Në verë, kur dhe buzë detit të zë vapa, këtu nuk ndjen pikë djerse. Edhe vjeshta e parë, këtu është e artë dhe e kamur. Në këtë periferi, dhe në dimër ka një klimë normale, që nuk i njeh temperaturat ekstreme.  

Pra, Fterra ka një pozicion komod. Ka ujë burimi të lehtë. Nga lart vjen era e malit, që të freskon ballin. Nga lugina vjen era e detit ngarkuar me avuj uji. Nga lumi  vjen freskia e vesës. Këtu dhe toka, si një organizëm i gjallë, me kullotat e saj speciale, u jep një shije të veçantë dhe qumështit, djathit e mishit të qëngjit e të kecit, ashtu siç kanë “nostimë” dhe frutat e perimet, vaji i ullirit e rakia e rrushit, fiku perdhikul dhe arra që thyhet me dorë, patatja e qepa me qepujkën etj. Këtu kultivohet dhe bleta., mjalti i të cilës është kurativ për disa sëmundje. Mjeku Peti Zeneli, në vëzhgimet e tij, ka arritur në gjykimin se në këtë klimë nuk ka as dhimbje koke e as sëmundje zemre, këtu nuk ka as të dhjamosur e as diabetikë, përveç sëmundje stomaku për mungesë regjimi.

Në kushtet e demokracisë globale, kur në sajë të komunikimit elektronik e lëvizjes së shpejtë të njerëzve ka ndryshuar dhe ligji i hapësirës dhe i kohës, në dobi të qytetërimit, problemi është të ndryshojmë dhe mentalitetin tonë të jetesës për të punuar, jo vetëm me dashuri platonike për Fterrën, por të mendojmë dhe individualisht, dhe si komunitet, se çfarë mund të realizohet për ta kthyer Fterrën në një pikë turistike të çmuar, krahas Borshit që kemi pranë, sepse dhe Fterra, edhe zyrtarisht e administrativisht, hyn në zonë turistike, si pjesë përbërëse e Komunës Lukovë.

Dhe kur arrijme në këtë përfundim, bazohemi dhe në përvojën e fshatrave nëpër Botë, që i kanë kthyer në qendra urbane, duke ndërtuar vila e duke i transformuar në vende pune e çlodhëse. Në zona të ndryshme rurale dhe atje ku ka pak banorë, madje dhe atje ku nuk ka banorë, shkojnë nga qyteti në periferi, siç i konsiderojnë ata ish-fshatrat, dhe kryejnë punë bujqësore e shërbime të tjera. Një shëmbull të tillë e kemi edhe tek një numër fterjotësh që jetojnë e punojnë në Sarandë, por që vijnë herë pas here në periudha të ndryshme të vitit, si për të punuar koshtrat e tyre, dhe për të ndënjur këtu me ditë a me muaj, se në këtë klime e këtë mjedis të zgjatet dhe jeta.

Tregues i mirë dhe shpresëdhënës është dhe fakti që disa fterjotë, jo vetëm kanë filluar të mendojnë, por dhe kanë filluar të rregullojnë shtëpitë ekzistuese, por dhe të ndërtojnë shtëpi me kerkesat e kohës së sotme. Këtë po e shikojmë, sidomos te ata fterjotë që merren me aktivitet privat, që janë duke menduar e projektuar ndërtimin e shtepive të tyre të reja për të ardhur me pushime dimërore a verore, apo në vjeshtë e në pranverë, sipas mundësive.

            Kështu, mendojmë se Fterra jonë do të kthehet një qëndër turistike edhe për të huaj, edhe për miq e shokë të fterjotëve nga shumë anë, deri nga bota ku janë e ku punojnë. Eshtë shëmbull i bukur, që me nxitjen e Ismet Elezit erdhi në Fterrë një ekip studjuesish nga universiteti i Gracës në Austri, që për tri javë bënë studimin social-kulturor për Fterrën tonë, që e kanë botuar dhe në një libër shkencor të atij universiteti. Është frymëzuese dëshira e publicistit Fatos Lubonja, djali i Liri Fterrës, që kërkon të ketë një shtëpi në Fterrën tonë, ku të vijnë e të banojnë për një kohë të caktuar edhe poetë e krijues të tjerë, se Fterra jonë është dhe vënd frymëzues, edhe me natyrë ekzotike,  edhe me histori e kulturë, edhe me bij të shquar të saj.

            Për gjithë sa theksuam, gjykojmë se, për më tepër në kushtet e ekonomisë së tregut të lirë, janë të gjitha mundësitë për të ruajtur e forcuar lidhjet me vendlindjen  tonë dhe të të parëve tanë, duke gjallëruar dhe riorganizuar Komunitetin fterjot, këtu e në Tiranë, duke u organizuar dhe në emigracion, sidomos komuniteti fterjot në Greqi, ashtu si kudo ku ka bashkësi fterjotësh, duke zgjeruar e forcuar lidhjet me Fterrën dhe me njëri-tjterin, bashkëpunimin midis nesh, duke parë gjithnjë ato që na bashkojnë për ta bërë Fterrën tonë ashtu siç e duam të gjithë. Se në Fterrë, ashtu siç na tha një profesor, Jakupi, mund të jetosh si zotni edhe duke qënë bari, edhe duke qënë bletrritës. 

                                                     Punuar, në bashkëpunim

                     Gëzim Dusha, Jashik Maci dhe Guro Zeneli

Nr. 40 – gusht 2004

A P E L

PER  DY  PRIORITET  E FTERRËS

Fterra është fshat me histori e kulturë. Historia e saj është e njohur në fshat e fqinjë. Po përmendim vetëm momentet më të njohura në historinë e krahinës së Himarës e Kurveleshit, të paktën që nga vitet 1431 e deri në vitet e Luftës Antifashiste Nçl.

 Folklori i popullit dhe botime të ndryshme na njohin me faktin se në luftën kundër sulltan Sulejman Kanoniu-t, që erdhi në krye të ushtrisë otomane për të nënshtruar Krahinën e Himarës më 1537, Maro Kondia, ”Bijë Fterre, Nuse Çorre,...” , ka hyrë dhe në historinë shqiptare si legjendë reale. Pastaj vijmë te Lazo Kofina i Parë në vitet 1830-1850, si kryengritës dhe si këshilltar i Zenel Gjolekës. I njohur është shembulli i „Islam Fterra armë larë,/ U vra në uxhum të parë“, në periudhën e Rilindjes Kombëtare, më 1878 në luftën e Lëkurësit. Vetmohues është qëndrimi i pesë fterjotëve që ranë për vatanin kundër mercenarëve andartë dhe veglave të tyre, më 1913-1914, ashtu si është e njohur dhe trimëresha Mene Zhupe, po në  këtë vit, kur kishte filluar Lufta e Parë Botërore.

Le të vijmë më afër: Në Luftën e Vlorës, ku Çeta e Fterrës me 48 fterjotë me komandant  Xhafer Shehun me nam; apo në Luftën e Dytë Botërore, kur e tërë Fterra u lidh masivisht me Luftën Antifashiste Nçl, me në ballë udhëheqësin shpirtëror, komisarin „Hiqmet Dushë lulenë,/ Buzagas që kur kish lerë,/ Qaj o Nënë e qaj o Fterrë...”, bashkë me 45 partizanë fterjotë.

Fterra përherë ka kuptuar kohën dhe ka përkrahur të renë, progresin, lirinë, pavarësinë dhe demokracinë. Fterra njihet historikisht si fshat që ka bërë kurbet, ashtu siç shquhet për hoxhë e mësuesi, për nëpunësi të gjerë dhe, aktualisht, për emigracion masiv. 

Fterra njihet për mënçuri popullore e dije intelektuale. Megjithëse Fterra është një fshat  që historikisht nuk i ka kaluar 100-120 shtëpi, të paktën për kaq njihet në dokumenta zyrtare, dhe në dy shekujt e fundit, prej saj, vetëm gjatë shekullit 20-të, kanë mbaruara mbi 300 fterjotë shkolla të larta. Mbi 120 kanë mbaruar për mësues. Më shumë se 10 janë profesorë. Mbi 50 janë specialistë të shquar të dijes e të shkencës, të ekonomisë e të teknikës, të artit e të kulturës. Ka njerëz të shquar, sidomos në arsim e kulturë, në drejtësi e mjekësi,  në krijimtarinë letrare e artistike, kulturore e shkencore, deri në nivele kombetare e ndërkombëtare. 

            Fterra jonë është vend me natyrë ekzotike e me klimë të shëndetshme, me ujë burimesh e me gjelbërim të përhershëm, me prodhime bujqësore e blegtorale, deri për mjaltin cilësor, që e prodhon Bleta, që shkon lule më lule, dhe nxjerr mjaltin kulme-kulme.

            Fterra jonë, 10 km xhade - larg nga Borshi pranë, mund të transfomohet në një pikë të bukur klimaterike – turistike, jo vetëm për ne fterjotët, si vendlindja jonë e dashur, por dhe për të tjerë, se në këtë “copë tokë” mund të flesh me kokën në Fterrë e me këmbët e lagura në detin e Borshit, tashmë i njohur si vend i bukur turistik. Pra, ditën në det e në mbrëmje të pishë ujë burimi me mish të pjekur në hell  e me djathë e ullinj,  me raki aromë nga rrushi amerikan, që të nxit e të eksiton për një jetë më aktive, familjare e shoqërore.

            Për të gjitha këto arsye e të tjera si këto, para Fterrës e fterjotëve  janë dy priorotete konkrete:  

            I pari, Mirëmbajtja dhe asfaltimi i xhades Borsh – Fterrë – Kuç.

            Dhe, i dyti, Ringritja e Muzeut të Fterrës, që e kishim, por që fatkeqësisht ekstremizmi politik i vitit 1991-1992 e prishi, duke na e lënë godinën të vdekur, që pret të ringjallet nga duart e mendjet e bijve  të  mirë  fterjotë.

            Për detyrën e parë kërkohet në radhë të parë mbështetje nga organizmat përkatëse shtetërore për ta bashkuar asfaltin me rrugën në vazhdim, dhe nga Borshi turistik për të dale në Sarandë e Himarë, dhe nga Kuçi me shumë lavdi, për të zbritur në Vlorën e Flamurit.

  Për detyrën e dytë, Ringritjen e Muzeut, kërkohet vetëm ndihmë nga të gjithë fterjotët dhe familjet e tyre.

Ringritja e Muzeut është obligim për të gjithë bijtë fterjotë, që kanë edhe konceptimin dhe mundësitë praktike për ta bërë, edhe më mirë nga sa u bë në vitin 1980.

            Po çfarë duhet për këtë?

1.      Konceptimi i përmbajtjes së Muzeut, dhe ..

2.      Mbështjetja materiale,  si dokumentare dhe sponsorizuese.

Ndërsa e para zgjidhet në mënyrë vullnetare, nga një grup i vogël njerëzish, të cilët e kanë dhe përvojën e duhur, e dyta kërkon pjesëmarrjen  e të gjithë fterjotëve, edhe për grumbullimin e materialit dokumentar, deri dhe kujtime e fotografi sipas një programi të përcaktuar, por edhe një kontribut financiar, si për riparimin e godinës së Muzeut dhe punën për ndërtimin e përmbajtjes së Muzeut, për tërë bazën materiale dhe gjithëçka që duhet bërë.

Realizimi i kësaj detyre ka nevojë për të ngritur një komision të posaçëm e të kualifikuar për muzeun.

Për sa më sipër, kërkojmë që të deklarojmë me votim publik aprovimin shpirtëror të gjithë fterjotëve deri dhe të nxënësve të shkollës për një angazhim efektiv për realizimin e këtyre dy prioriteteve që u theksuan në këtë apel publik.

Grupi i nismëtarëve, i përbërë nga:   

Safet Memi, Ismet Elezi, Muzafer Korkuti, Dilaver Shkurti, Lutfi Duah, Rexho Kurupi, Gëzim Dusha, Berti Maçi, Agron Xhama, Naxhi Shkurti, Zeko Braho, Mira Brinja, Jashik Maçi, Perlat Dhuli, Vilson Kofina, Agim Haderi,Teno Lona, Shezai Kofina, Verdi Haderi, Profit Zani, Piro Malo, Shako Mehmeti, Feksor Shkurti  dhe Guro Zeneli.

                                                                      Fterrë, më 28 gusht 2004.

Nr. 40 – gusht 2004

A mund të bëhet Fterra pikë e bukur turistike?

Fterra mund të bëhet një pikë turistike pranverore, verore, madje dhe për vjeshtën e artë, ndofta dhe më bukur. Dhe ja pse. Në pranverë ringjallet jeta. Dhe, si e tillë, këtu shtohet bukuria dhe hijeshia. Ndërsa në verë në shumë zona, madje dhe buzë detit të zë vapa gati e paduruar, në Fterrë ka freskllëk dhe trupi nuk ndjen djersë. Vjeshta këtu është e artë dhe e kamur, kur gjetkë nuk është e tillë. Në këtë luginë, edhe në dimër ka një klimë normale, që rrallë mund të kalojë në temperatura ekstreme.  

Dhe të gjitha këto, sepse Fterra ka një pozicion komod, ka një pozicion të veçantë. Ka ujë të freskët nga burimet. Nga lart vjen era e malit, që të freskon ballin. Nga lugina vjen era e detit, ngarkuar me avuj uji. Ndërsa nga lumi  vjen freskia e vesës , që e bën këtë këtë copë tokë të vyer me freskllëk të përhershëm, ku njeriu nuk ndjen as të nxehtë as në verë e as të ftohtë të ngrirë në dimër.

Njëherazi, ka një tokë që është një organizëm i gjallë, e cila me barin dhe gjethen  e saj speciale, jo vetëm mban dele, dhi e lopë, por u jep një shije të veçantë edhe të gjitha prodhimeve blegtorale: si qumështit, djathit e mishit te tyre. Është i çmuar në këtë zonë: qumështi i lopës, kosi i deles, djathi i dhisë dhe mishi i qengjit në prnaverë e ai i kecit në verë. Gjithashtu, këtu prodhohen disa lloje pemësh e frutash, që nga  portokallja,  limoni e qitro-limoni, fiku e hardhia, arra e të tjera e të tjera. Fterra ka qënë e njohur dhe për prodhimin e perimeve e patateve dhe qepës e qepujkës së ëmbël.

Pra, këtu ka kushte klimatike e tokësore, ku kultivohet e zhvillohet blegtoria e bujqësia, pa të cilat nuk mund të ketë as jetë e as progres në asnjë fshat e në asnjë vend. Fterra njihet dhe si zonë e përshtatshme për kultivimin e bletës, mjalti i të cilës është kurativ.

Dhe jo vetëm kaq. Fterra ka historinë e pasur të saj, ka histori me emër.  Eshtë e shquar për arsim e kulturë. Eshtë e shquar se në të gjitha kohët ka qënë fshat i qetë, që ka ditur dhe ta kuptojë dhe t'i përgjigjet kohës. Prej kësaj treve kanë dalë bij e bija të shquar, edhe për Fterrën, edhe për krahinën, edhe në nivel shtetëror e kombëtar.

 Të gjitha këto e kanë bërë Fterrën tonë të gëzojë emër të mirë, veçanërisht për njerëz me mirësi,  e fshat që ka nxjerrë  shumë intelektualë të shquar në shumë fusha te jetës.

            Ky vend me histori e kulturë, ky vend me vlera të mëdha natyrore e klimaterike, kjo tokë pjellore, që ka mbajtur e mban jetën e fterjotëve në këtë truall, nuk meriton të tkurret më tej. Përkundrazi të gjithë fterjotët, ata që banojnë në Fterrë dhe të gjithë ata që banojnë në Sarandë, Vlorë, Tiranë e gjetkë, deri dhe ata që banojnë e jetojnë nëpër Botë, e kanë për obligim shpirtëror jo vetëm të jenë të lidhur me Fterrën e me njëri-tjetrin, por edhe të kontribuojnë konkretisht, duke qëndruar përherë të lidhur me Fterrën, në përshtatje me konceptin e kohës së sotme, në kushtet e demokracisë globale.                            

            Prandaj, problemi është të ndryshojmë sadopak mentalitetin tonë të jetesës  për të punuar, jo vetëm me dashuri platonike për Fterrën, por të mendojmë dhe çfarë mund të bëjë më konkretisht komuniteti i fterjotëve në dobi të lidhjeve me Fterrën dhe me njeri-tjetrin, ashtu si dhe për ta kthyer Fterrën në një pikë turistike të çmuar, krahas Borshit që kemi pranë, sepse dhe Fterra, edhe zyrtarisht, edhe administrativisht është dhe hyn në zonë turistike, si pjese përbërëse e Komunës Lukovë. 

            Për të gjitha këto arsye Fterra jonë nuk është vend që duhet braktisur, siç mund të ndodhë me disa fshatra të tjera që nuk i kanë kushtet e kësaj zone. Madje kur themi nuk duhet të braktiset e të shuhet, pavarësisht se është rrudhur shumë, bazohemi dhe në përvojën e jo pak fshatrave të tjerë, edhe nëpër botë, që janë kthyer në pika urbane, duke ndërtuar vila e duke u shndërruar në vende pune dhe vende çlodhëse. Në zona të ndryshme rurale dhe atje ku pak banorë, madje dhe atje ku nuk ka, banorët shkojnë nga qyteti në periferi, siç i konsiderojnë ata ish-fshatrat, dhe kryejnë atje punë bujqësore e shërbime të tjera. Një shembull të tillë ne e kemi edhe me një numer fterjotësh që, vërtet jetojnë e punojnë në Sarandë, por vijnë herë pas here dhe në periudha të ndryshme të vitit, si për të punuar koshtrat e tyre, siç u themi ne, dhe për të ndënjur këtu me ditë apo deri dhe me muaj.

Kjo traditë i ka rrënjët që kur fterjotët shkonin në kurbet. Dikur kurbetllinjtë shkonin me vite, deri në Selanik e Janinë, në Stamboll e Izmir, dhe me gjithë se ishin ato kushte të vështira komunikimi e lidhjeje, ata ruanin dhe lidhjet me Fterrën, edhe duke ardhur, edhe duke u kthyer në Fterrë në moshën e thellë. Më vonë kemi jo pak shembuj që fterjotë, burra dhe gra, në moshë të madhe apo në kohë pensioni, kanë ardhur si çift apo dhe të vetëm dhe kanë jetuar këtu në stinë të veçanta të vitit, të cilëvë në këtë klimë u është zgjatur dhe jeta.

Tregues shpresëdhënës është dhe fakti që jo pak fterjotë  kanë filluar jo vetëm  të mendojnë, por dhe të rregullojnë shtëpitë ekzistuese, dhe të ndërtojnë shtëpi me kerkesat e kohës së sotme. Këtë po e shikojmë sidomos te ata fterjotë që merren me aktivitet privat, që janë duke menduar e projektuar dhe ndërtimin e shtëpive të tyre të reja për të ardhur me pushime dimërore apo verore, apo në vjeshtë e në pranverë, sipas rastit.

            Kështu, mendojmë ne, Fterra jonë do të kthehet një qendër turistike edhe për të huaj, edhe për miq e shokë të fterjotëve nga shumë anë, deri nga bota ku janë e ku punojnë. Eshtë shembull i bukur që, me nxitjen e Ismet Elezit, erdhi në Fterrë për tri javë një ekip studjuesish nga universiteti i Gracës në Austri, i cili për tri javë bëri studimin social-kulturor për Fterrën tonë, që u botua dhe në një libër shkencor të atij universiteti.

            Është frymëzuese dhe duhet mbështetur dëshira e publicistit dhe opinionistit Fatos Lubonja, djalit të Liri Fterrës, që kërkon të ndërtojë një shtëpi në Fterrën tone për ta bërë një qendër banimi, ku të vijnë e të banojnë për një kohë të caktuar,  poetë e krijues të tjerë, se Fterra jonë është dhe vend frymëzues, edhe me natyrën ekzotike,  edhe me historinë e kulturën e saj, dhe me emrin e mirë që ka, dhe me bijtë e shquar që ka  nxjerrë në të gjitha kohët.

Madje, në këtë vend, mund të jetosh si zotni, edhe duke qënë bari, edhe duke qënë bletërritës.    

Nr. 40 – gusht 2004

NJË MERAK HISTORIK PËR FTERRËN...

= Pak histori për  xhaden tonë =

            Në fillim të shekullit të 20-të, ëndërra e parë e Fterrës  ishte të mësonte shkrim e këndim në gjuhën shqipe. Kështu, më 1905, është mulla Hasan Hizmo që solli, nga Stambolli në Fterrë, Abetaren e parë në gjuhën shqipe. Dhe nisi t’ua tregonte e mësonte fterjotëve

            Bashkë me ndjenjën e gjuhës u rrit dhe ndjenja e lirisë. Në Fterrë u ngrit Flamuri  më 4 dhjetor 1912, në mbështetje të 28 Nëntorit të atij viti në Vlorë. Në fillimet e Luftës së Parë Botërore, më 1913-1914, erdhën ata që u quajtën “andartë”, të cilët bënë gjëma të papara në historinë e Fterrës e të krahinës së Kurvelshit, ku u vranë 5 fterjotë dhe u plagosën 7 të tjerë. Jo vetëm kaq, por u shkatërrua tërë fshati, madje u prenë dhe pemë. Ndaj për gratë e Kurveleshit, brenda tyre dhe gratë e Fterrës, që ikën me këmbë për në Vlorë, u ngrit elegjia: “Gratë e Kurveleshit, me foshnja në dorë,/ Ulër moj e mjerë, ulër moj e gjorë”...

            Në vitin 1916, muajin tetor, u hap shkolla e parë në gjuhën shqipe nga mulla Selim Gjonika, që pati jetë vetëm tre muaj, se lufta bënte luftë. Liria e Flamurit u nëpërkëmb, se erdhën ata që populli u vuri nofkën: “breshkamëdhenjtë”. Në Fterrë u organizua një çetë me 48 fterjotë, të komanduar nga Xhafer Shehu me nam, e cila mori pjesë në Luftën e Vlorës.

            Eshtë kjo periudhë që fterjotët, bashkë me gjuhën dhe lirinë, kërkuan që udhët e këmbësorëve e të kuajve të ktheheshin në xhade. Që në fillimet e Luftës së Parë Botërore, edhe jo pak fterjotë, u mobilizuan nga ushtri të huaja për hapjen e xhades së Llogarasë dhe asaj: Vlorë-Lumi i Vlorës-Kuç- Fterrë-Borsh, si xhade strategjike për luftën. Madje ata që punuan në xhaden e Llogarasë, nga që komandën e kishin austriakët, sollën në Fterrë dhe një proverb gjerman, që ka ardhur deri në ditët tona në formën:” Befeli – Befel”, të cilën e kam përdorur edhe unë pa e ditur deri vonë “historinë” dhe etimologjinë gjermane: “Befehl ist Befehl” (Rregulli është rregull). Ndoshta, kështu erdhi tek ne dhe ndikimi i proverbit francez:”Loi c’est Loi” (Ligji është ligj).

            Por, lufta solli luftën. Dhe xhadja jonë mbeti për të kaluar makinat ushtarake. Vetëm në vitin 1925-1926, kuçioti Ismail Hakiu, Major i asaj kohe, në bashkëpunim me Ismail Bezhanin, ish-Kryeplak i Fterrës, nisën punën për të plotësuar ëndrrën e kësaj zone për të ndërtuar e rregulluar xhaden që tashme e kalonin dhe makinat civile. Dhe Fterra bëri festë.

            E, megjithate, xhadja Kuç-Fterrë-Borsh mbeti e dorës së tretë, për të mos thënë jashtë dore. U desh të vinte Lufta italo-greke (1940-1941), që mbi këtë xhade të vihej dorë, po për interes të luftës. Përsëri djersën e derdhën krahët e fterjotëve.

            Edhe 50 vitet e fundit, kjo xhade është mirëmbajtur po me interesimin dhe krahët e fterjotëve. Një punë e lavdëruar është bërë në vitet 1970-1980, e mbeshtetur dhe nga drejtuesit e pushtetit në fshat, në zonë e në rreth, por dhe nga kuadrot fterjote me punë në Sarandë. Është për t’u veçuar puna e bërë në mënyrë vullnetare nga Refik Bezhani, i cili, megjithëse në pension e në Tiranë, erdhi me ditë e me muaj në Fterrë dhe dha një kontribut të çmuar për rregullime të rëndësishme në këtë xhade, duke u mbështetur dhe nga puna e Brigadës se punëtorëve fterjotë, drejtuar nga brigadieri i palodhur, Balil Haxhiu dhe Kryetari i Këshillit të Fterrës, Hamza Mehmeti.

            Pikërisht në sajë të interesimit të fterjotëve në Tiranë, Vlorë e Sarandë dhe të punës së bërë nga fterjotët me banim në Fterrë, u bë e mundur të mirëmbahet e të funksionojë kjo xhade.

            Mirpo, në vitet e tranzicionit, për disa vjet, kjo xhade nuk u mirëmbajt siç duhet. Aty nga viti 1994, rruga nga Kota-Lumi i Vlorës-Kuç-Fterrë-Borsh, padrejtësisht u kthye në rrugë rurale, rrugë fshati.

            Në këto vitet e fundit, me ndërhyrjen dhe presionin e gjithë fshatrave të kësaj zone, por dhe të Kuçit e të Fterrës, dhe me gatishmërinë e Ministrisë së Transportit, u arrit që në vitin 2003 të merret Vendimi i Qeverisë duke e rikthyer këtë rrugë në identitetin e saj historik, në rrugë nacionale. Për këtë, Fterra i është mirënjohës, në mënyrë të veçantë, Ministrit Spartak Poçi. Dhe jo vetëm kaq, por tani është duke u punuar dhe për asfaltimin Vranisht-Kuç. Dhe pasi të mbarojë ky asfaltim, ideja dhe logjika zyrtare është që në vitin e ardhshëm të vazhdojë asfaltimi Borsh-Fterre-Kuç, gjithësej 22 km.

            Shpresojmë dhe besojmë që kjo ide të realizohet

Çfarë pamë në mirëmbajtjen e rrugës Borsh-Fterrë

Në ditët e para të gushtit  morëm vesh se në rrugën Borsh – Fterrë, 10 km nisi puna për mirëmbajtjen e saj. Ne shkuam për ta parë me sytë tanë. Që në Ixuar të Borshit, Shakua na tha fjalë të mira.

            - E ke parë me sytë e tu?- e pyetëm.

            - Unë vij nga Fterra. Mora masat e derës së Muzeut, siç e tham. Deri në Vreshta, afër Langadhës, ishte bërë punë me cilësi,- shtoi Shakua, i sigurtë në fjalën që thoshte.

            Megjithëse e besuam, por nga që ne ishim nisur për atë punë dhe nga që donim të shkonim dhe në Fterrë, morëm rrugën për në Qafë të Kalasaë. Duke ecur e duke parë më mirë shënjat e punës. Në Mostrogunë ishte bërë punë më e madhe. Edhe në Krizë po kështu. Kaluam në Përroin e Keq. Arritëm në Bregun e Borshit të Vjetër. Zbritëm në xhaden te Vreshta. Kudo pamë punë me cilësi, pune me dëshirë e me vullnet. Këtu gjetëm duke punuar një brigadë njerëzish. Punohej dhe me krahë, por dhe me të gjitha mjetet e domosdoshme mekanike, skrepa, rruspa, makina që transportonte rërë, …

            Ndaluam. Ata vazhduan punën. Nuk e dinin dhe nuk e prisnin një “vizitë” të tillë.  Ne uruam:

- Me krah të lehta !

- Faleminderit !- u përgjigjën disa zëra.

I pari, Drejtori për mirëmbajtjen e rrugëve të rrethit të Sarandës, Ilir Ristani, dhe pas tij ne të tjerët, u dham dorën një për një. Ishte një brigadë me 10 vetë, që dhe në prezencën tonë nuk e lëshuan punën nga dora. Tekniku i zbatimit të projektit të rregullimit të xhades Borsh-Fterrë, Shuaip Maçi na tregon për punën e bërë. Lavdëron veçanërisht ata që punojnë me mjetet mekanike. Skënder Veliu është burri nga Fushëbardha, që nuk di të pushojë pa mbaruar punën e ditës. Kështu punon dhe Faslliu nga Picari, ardhur nga Gjirokastra. Me të njëjtin ritëm vazhdon punën  gjirokastriti - Genci Babaramo dhe Romi Xuxi nga Senica. Të gjithë i janë përveshur punës. Edhe para Ndërmarrjes duan të jënë faqebardhë, por edhe para Fterrës duan të nderohen. Ata punonin si të ishin në xhaden e familjes së tyre.

- Shëmbull janë bërë,- shton më tej Shuaipi,- dhe katër fterjotët: Taipi e  Kimeti, Tomi e Hakani, të cilët, këto kohët e fundit, jo vetëm janë riorganizuar, por edhe i janë përveshur mirëmbajtjes së xhades, duke punuar të grupuar e të normuar. Madje, kjo punë me cilësi që po bëhet këtë radhë nuk është bërë asnjëherë më parë.

Drejtori, Ilir Ristani, pasi pa 6-7 km rrugë  dhe pasi dëgjoi raportimin e bërë nga tekniku-zbatues, Shuaipi, gëzon e qesh i tëri dhe u jep dorën duke i falënderuar për këtë  punë eë bërë.

- Ju përgëzoj,- u thotë Drejtor Iliri,- se kini punuar si për shtëpinë tuaj. 

            Ndërsa ne fterjotët e ardhur nga Tirana e Saranda, kur pamë e kur dëgjuam për punën e bërë, i përqafuam me dashuri mirënjohëse që të gjithë një për një, dhe miqtë, dhe të zotët e shtëpisë. Falënderuam shumë dhe Drejtor Ilirin, që fjalën e ka fjalë e punën e bën punë. Iliri ka konceptin : U tha  - u bë.

            Kështu, siç jemi,- ndërhyri Gëzimi, i ardhur nga Saranda, në emër të komunitetit fterjot, ju ftoj të gjithëve të shkojmë në Ixuar për të pirë një “kafe” fterjoçe. Ky është “vendim” që nuk pranon debat,- shton me shaka Gëzimi,- por vetëm zbatim.

            - Dakort jemi,- u  përgjigjën  punëtorët, - por  në orën dy do ta lëmë punën.

            - Por sot, po t’u lejojë Drejtori, mund ta lini dhe pak orë para orarit të përditshëm.

            - Po të jetë për orar,- ndërhyri Shuaipi,,- ne këtu punojmë deri pas dite vonë. Por sot me qënë se na ka ardhur dhe vetë Drejtori ynë, e bashkë me të dhe Kryetari i Komunës sonë, Lukovë, Fitim Hizmo, si dhe fterjotë që nga Tirana, do ta respektojmë ftesën e bërë. 

            U kënaq shumë dhe Vilson Kofina, që kishte ardhur që nga Athina në Borsh e në Fterrë, duke u bërë dhe pjesëtar aktiv i punës në dobi të Fterrës.

            - Bravo Vilsoni, - më tha Gëzimi.

            - Bëmë o Babë, të të ngjaj,- ia ktheva. E harrove ti Xha Mehmetin  se sa punë të mirë ka bërë  për vite me radhë për linjën telefonike Kuç- Fterrë, kur ne ishim nxënës dhe mësues në Kuç?

-Ke të drejtë. Ashtu është vërtetë,- aprovoi shpirtërisht Gëzimi zemërbardhë.

I falënderuam. U përqafuam përsëri me ta duke u thënë: - ne ikëm përpara. Ju mirësetëvini !       

        Mikpritja - Vlerë e përjetëshme e Fterrës  

            Morëm rrugën e Langadhës  për në Qafën e Shethanasit e drejt Ixorit, qëndrës së Fterrës sonë. Duke udhëtuar me Drejtor Ilirin, na bëri përshtypje shqetësimi i tij shpirtëror për punën dhe për xhaden.

            - Nuk e mora shoferin, por  e ngas vetë makinën,- sqaroi Iliri,- se dua ta provoj vetë rrugën.

            Ec e ndalo…Dhe sa vërente pjesë të keqe të xhades, i drejtohej Shuaipit.

            - Këtu në… Marnjine… duhet hedhur dhe ca asfaltë  Por edhe Mostrogunën, edhe Krizën apo ndonjë pikë tjetër që e gjykoni ju, - i drejtohet Shuaipit,- mund ta asfaltoni. Xhadja do bërë që në asnjë pikë të mos takojë nga poshtë makina. Ne duhet ta bëjmë këtë rrugë tani,- theksoi Drejtori,- se Fterra më 28 gusht ka festën e saj tradicionale, që e bën një herë në 5 vjet.

            Na gëzoi ky preokupim. Ne u bindëm për këtë cilësi të tij, që në takimin e parë në Sarandë në ditë të qershorit, kur ia shtruam këtë problem. Iliri është njeri i punës, njeri i fjalës, i zoti për menaxhimin e ndërmarrjes që drejton për rrethin e Sarandës. Punon si të ishte jo vetëm dhëndërr në Sarandë, por si djalë e shkuar djalit të vendit. Madje sot që u pamë në këtë rrugë, na u duk se pranë kishim një djalë që punonte tamam si një fterjot nga më të mirët, duke harruar se Iliri  është nga Erseka e Kolonjës me dituri e trimëri njëherazi.

            Në Fterrë pranë burimit në Ixuar u ulëm për të pirë “kafen” që na ofroi Gëzimi. “Kafe” ishte fjala, se në fakt, ashtu siç e ka mikpritja në Fterrë, si vlerë e përjetëshme e saj, ishte përgatitur një drekë e këndshme, thjeshtë e bukur, me “vetulla” e me “petulla”, përpara lokalit te Profitit.

Gota e rakisë u bë shkas për të ngritur dhe mirësi, siç e kërkonte rasti. U ngritën, njëra pas tjetrës, mirësi për këta njerëz që interesohen dhe punojnë për xhaden e Fterrës sonë. Tomi ngrë mirësi me vjershë, duke uruar punëtorët-specialistë “të huaj”:

Me fterjotë përpara prijnë,

Në rrugën duke punuar,

Nga Gjirokastra na vijnë,

Shok e miq të respektuar.

Skënder Baba i moshuar,

Romi, Genci me Fasllinë,

            Me zemër duke uruar:

Nga hera, mirëse të vijnë..

 Në kujtesë më parakaluan të gjithë ata që kanë kontribuar për këtë xhade, që në vitet e Luftës së Parë Botërore e në vazhdimësi, gjatë gjithë shekullit 20-të. Por sot u shpreh mirënjohje dhe për institucionet e shtetit e në mënyrë të veçantë për tri figurat kryesore ne jerarkinë institucionale. I pari, Spartak Poçi, Ministri i Transportit edhe për kthimin e saj në rrugë nacionale, edhe për mbështetjen  këmbëngulëse për mirëmbajtjen aktuale të rrugës Borsh - Fterrë. Madje ka bërë dhe një premtin më të mirë, se në vitin që vjen mund të asfaltohet dhe pjesa e mbetur nga Borshi në Fterrë e deri në Kuç.

            Sa mirë ! Fterjotët, kudo që janë shprehin mirënjohjen.

            Më ka ngelë në kujtesë dhe takimi që patëm në zyrën e Drejtorit të Përgjithshëm të Rruga-Urës, zonjushës Majlinda Gjoni, vajzë krenare e me mendje aktive, e cila sa dëgjoi problemin, dhe pasi u konsultua dhe me Drejtorin në Sarandë, Ilirin, kërkoi që fjala të bëhej vepër, sipas logjikës efektive: U tha – U bë.

            Kështu funksionimi vertikal i strukturës Ministri-Drejtori e Përgjithëshme-Drejtori në rrethin e Sarandës,  bëri që ne të “shijojmë” më sytë tanë punën që po bëhet për mirëmbajtjen e rrugës Borsh- Fterrë, 10 km e gjatë, në këto ditë gushti, si një pjesë e rrugës nacionale që u shërben jo vetëm fterjotëve, por një zone të tërë që lidh tërë fshatrat nga  Vlora-Lumi i Vlorës-Kuç-Fterrë-Borsh e deri në Sarandë, gati 100 km rrugë.

            Për Fterrën dhe fterjotët kjo rrugë është kusht kryesor për ekzistencën aktive të Fterrës sonë dhe të lidhjes së fterjotëve me vendlindjen e tyre dhe të të parëve te tyre.

            Sa mirë ! Ne shpresojme e besojmë  se nuk do te jetë e vonë ajo ditë kur të hiqet meraku më i madh, historik e shekullor, i  Fterrës dhe i gjithë fterjotëve për asfaltimin edhe të pjesës: Borsh-Fterrë- Kuç!

            Kështu u bëftë !

Nr. 40 – gusht 2004

Skicë

TË GJITHË NË NJË MENDJE JEMI

            Safet Memi dhe Ismet Elezi janë dy fterjotë që ditën janë në Tiranë e natën “flënë” në Fterrë. Ndaj ngahera ngrënë probleme dhe kërkojnë që të diskutohen në “Parlamentin e fterjotëve”, atje ku mblidhen një numur fterjotësh gati për ditë në orën dhjetë, te lulishtja- tavernë “Dajti”. Kishin takuar Dilaverin. Kishin ngritur problemin e Muzeut. Të diskutohej për të. Në festën e Fterrës edhe mund të thuhej diçka.

Dhe Dilaveri, si nja nga fterjotët shumë i interesuar për problemet e Fterrës, e ngriti në “Parlament”. Madje shprehu mendimin dhe për të shkruar për këtë problem në Gazetën “Fterra jonë”.

- Të gjithë në një mendje jemi- i tham sa ishim në atë bisedë.

Dilaveri është nga ata që nxit dhe të tjerët, nxit dhe ne të gazetës. Nxit dhe biseda e ngrë dhe probleme për Fterrën. Shkruan me vullnet dhe në gazetë.

Muzua para dy-tre muajsh shkroi dhe botoi në gazetën “Fterra jonë” një intervistë shkencore, ku shpreh mendimet e tij dhe argumenton  sepse duhet të ringrihet Muzeu dhe si mund të ringrihet.

Agroni, megjithëse është në Amerikë, te djali, Berti, përsëri na shkruan me merak dhe për gazetën që nuk po e fut dot në Internetin e faqes “Fterra...”se ende nuk e ka marrë në disketë, por edhe për problemet e Festës së Fterrës, ashtu si dhe për ringritjen e Muzeut.

Rexho Kurupi është gjithashtu këmbëngulës që Muzeu duhet ringritur me doemos. Madje Rexhua thotë se Muzeu i përket Fterrës, u përket të gjithë fterjotëve, i përket historisë së Fterrës, madje edhe të ardhmes.

Jashik Maçi ka shfaqur mendime konkrete për ringritjen e Muzeut, deri për ringritjen e tij me projekt. Madje dhe për qëndrën e Fterrës. Dhe për Lapidarin e Dëshmorëve. Dhe për Ujësjellësin.

Na bëri përshtypjë shumë të mirë gjykimi i Vilson Kofinës. Dhe jo vetëm gjykimi i tij, por dhe gatishmëria e vullneti për të dhënë edhe kontribut sponsorizues. Veç,-tha Vilsoni,- unë, ju lutem, dua të më thoni konkretisht se çfarë duhet të bëj. Dhe unë atë që ka nevojë Muzeu, do ta bëj pa një, pa dy. Unë do t’i përgjigjem me gjithë shpirt çdo kërkese të Fterrës sonë. I gatshëm është shprehur dhe Piro Malo, djali i Muhametit dhe Mezos, që dhe kontributin financiar e ka dhënë më të madhin, se... ca të tjerë...nuk dëshirojmë ta themi.

Shako Mehmeti, si përherë, veçanërisht për ndërtesën e Muzeut dhe mjedisin rreth tij, u tregua hazër-xhevap. E themi këtë se Shakua e ka vërtetuar këtë që në vitin 1979-1980 në ndërtimin e godinës atëherë, kur u bë për herë të parë, kur skaliti me dorën e tij edhe shkallët e Muzeut,  për të cilat, kur i shikon sot se si janë katandisë, ngashërehet dhe sytë sikur i “lagen” pak.

- Dje,- na tha në Borsh,- unë shkova në Fterrë dhe mora masat dhe për derën, dhe për dritaret. Do t’i bëj në punishten time që kam ngritur këtu në Borsh për punën me dru. Dhe e tha e bëri. E nisi këtë punë, pa menduar, as për kohën e as për parat që mund të harxhojë.

Sa mirë !  Këtë shëmbull e kemi para syve të gjithë ne fterjotë, kudo që jemi. Ja, do ta shikojmë më 28 gusht, në ditën e festës sonë tradicionale. Muzeu është një merak i madh për të gjithë intelektualët e Fterres, që janë në çdo derë e në çdo familje fterjote, deri nëpër Botë. Ky është një shqetësim i të gjithëve.

 Kështu na ndodh dhe ne. Maraz e kemi. Dert e kemi. Pse u prish Muzeu?! Kush qe ajo mendje e keqe që bëri këtë ligësi në historinë e Fterrës? Kush qe ajo dorë që natën e kohëve të liga, bëri punë ta liga ?! Nejse, “ai ujë që derdhet”, nuk mblidhet dot më. Tashmë, puna është ta ribëjmë, ta ringrëmë. Madje dhe ai që bëri këtë ligësi, me siguri është penduar, besojmë se vuan dhe në shpirtin e tij, sepse u bë viktimë e një urdhëri “politik” jo nga fterjotë, por nga ndonjë politikan ekstremist nga qendra.

 Nejse, le ta lëmë me kaq. Rëndësi ka që tashmë Muzeun e kërkojnë të gjithë. Rëndësi ka që të gjithë një mendje kemi. Të gjithë në një mendje jemi. Kështu kanë qënë fterjotët për herë për të gjitha problemet e Fterrës sonë, që na do dhe e duam me gjithë shpirt.

                                                                        Guro ZENELI 

Nr. 40 – gusht 2004

VLERA TË PAZËVENDËSUESHME TË BLETËS

            Fterra jonë njihet edhe si zonë, ku është kultivuar  me sukses Bleta.  Madje do thënë se ka patur dhe disa familje që kanë qënë të njohura për numrin e bletëve dhe mjaltin që prodhonin, të cilin e kishin dhe për përdorim familjar e miqësor, por dhe për tregëti.

-Ne si qeparotas,-tregonte në bisedën e tij historiani Spiro Rusha,-  e njohim Fterrën dhe për rritjen e Bletës. Në Fterrë blinim mjaltë.

Dhe kjo është e saktë. Madje, në luginën e Fterrës kërkonin të sillnin bletët e tyre dhe nga fshatra fqinjë per rreth, veçanërisht në stinën kur nuk kishin kushte të mira, ose në kohën kur bleta prodhon mjaltin. Në vite me radhe kanë sjellë koshere bletësh dhe nga Saranda apo Delvina. Dhe ndodhte kështu, se në luginën e Fterrës  ka klimë më të përshtatshme dhe ka kullotë të shëndetshme për bletën. Ndaj në Fterrë, gati të gjitha familjet, kush më shumë e kush më pak, kanë mbajtur bletë, më i vogli deri dhe një apo dy koshere me bletë. Ishin më të njohura për mirërritjen e tyre familja Avreci, Dhuli ( Dautaj) e të tjerë. Është i njohur në Sarandë, fterjoti ynë Haki Dauti, që gjatë tërë jetës, edhe kur ishte në punë në Parkun e Sarandës, kultivonte disa koshere me bletë në kodrat e Berdeneshit  apo dhe gjetkë.    

            Na gëzon fakti që edhe tani, përsëri ka filluar të kultivohet kjo qënie për të cilën njeriu, dhe kur asaj i "shuhet" jeta, thotë: "më vdiq bleta" ose "më iku bleta" e të tjera shprehje të kasaj natyre, apo vargje që këndohen: “Moj bleta lule më lule,/ E mbledh mjaltin kulme-kulme...” 

            Duke lexuar për bletën kemi mësuar se mjalti përmban elementë të domosdoshëm për organizmin, se mjalti shërben jo vetëm si ushqim për njeriun, por njëherazi shërben edhe si ushqim kurativ, si ilaç me vlera të veçanta për shëndetin e njeriut në të gjitha moshat.

            Kështu, mjalti shërben si ilaç për  të shëruar sëmundje, si ato të lëkurës, të organeve të tretjes, të mëlçisë e të zemrës, të sistemit nervor e të syve, për gjendrat gjenitale femërore, për organet e frymëmarrjes dhe  për sëmundjet alergjike, e të tjera.

            Njëherazi, mjalti është një produkt ushqimor i veçantë, që nuk prodhohet  në çdo zonë e krahinë. Kurse zona e Fterrës  bën pjesë në zonat e preferuara, ku kultivohet bleta me rendiment të lartë prodhues.

            Për të gjitha këto, mendojmë se bletaria është e domosdoshme të kultivohet e të zhvillohet sa më shumë nga familjet fterjote me banim në Fterrë, por dhe nga fterjotë me banim në Sarandë apo nga të gjithë ata që i kanë kushtet e lidhjes me Fterrën.   

Nr. 40 – gusht 2004

Sa  mirë !

Kur e takova me doktor Petin, e përshëndeta si çdo qytetar tjetër, por pa ditur se me kë kisha të bëja. Ai bisedoi me mjekun. Unë vështorja me kënaqësi diskutimin miqësor midis tyre.

- Ç’problem të kesh për mua, më ke në dispozicion ! Telefonin mobil  e ke. Ose merrëm në celular, ose kur të vish herë tjetër në Tiranë, takohemi.

Pak a shumë ky ishte thelbi i bisedës së tyre. Pasi u përshëndetën ngrohtë njëri me tjetrin, më tha dhe mua: mirupafshim!, Unë i zgjata dorën, si një i njohur i çastit, si një shok a mik  “mjeku”.

Sa u ndamë me të, pyeta se kush ishte ky djalë.

- Nuk e njohe?

- Jo, nuk e njoha. Pse i kujt është?

- Më fal,-tha Peti,- se unë mendova se ti e njihje. Është djali i Mëzos dhe Muhamet Malos.

- Pirua?

- Po.Po.

- Qënkam turpëruar. Si nuk e pyeta për  Mezon?

- Është djalë flori,- më qetësoi Peti,- nuk ta merr për keq. I është futur ekonomisë së tregut. Me sa di unë, ka mbarësi në  biznesin e tij.

E kisha dëgjuar këtë mendim për të. Madje edhe isha gëzuar që një djalë fterjot, aqë më tepër djali i Mezos, ishte biznesmen i zoti. 

Dhe Pirroja, tashmë, ka Auto-Servis “FTERRA” te ish-ndërmarrja e mjeteve mësimore “Hamdi Shijaku”, me cel. 068 25 69 315.

Ka MARETI  GIPS, ku  bën Dekore Vilash, Tavane të Varur, Mure Ndarës dhe Punim Allçiu., me adres: Ndërmarrja e Mjeteve Mësimore (Brenda), me tel. Cel. 068 20 44 352.

Ka, gjithashtu: Qendra Estetike “PIRRO”, Jetë e Bukuri, ku bëhet Dobësim, Depilim, Estetik  dhe  Permanent, me adres, Hotel Rogner, kati i parë, me tel/fax. 247 817 dhe cel. 069 20 93 729.

Sa mirë,  Pirro!

Të vjen mirë sa herë dëgjon që ky ose ai fterjot i është futur ekonomisë së tregut, sepse kështu  tregojnë që nuk janë vetëm për kalem, por dinë  të merren dhe me biznes. Tashmë, ka ikur koha kur në këtë vend pozicioni më i mirë ishte nëpunësia. Kohët kanë ndryshuar. Dhe për më mirë. Tani është koha e ekonomisë së tregut. Ndaj gëzohesh kur dëgjon që jo pak djem, madje dhe bija, i janë futur aktivitetit privat, disa dhe biznesit. Me sa dimë ne, është e shquar dhe Albina Haxhia, bija e Lames, për të cilën është shkruar nga Feksori në gazetën “Fterra jonë”.

Vilson Kofina, duke qënë emigrant në Athinë, shquhet  edhe në biznes. Vilsoni është nga të parët që ka ripërtërirë shtëpinë e prindërve në Fterrë, duke e bërë  shtëpi të kohës së sotme, me të gjithë komoditetin e nevojshëm.  Ndërsa në  Borsh ka ndërtuar Hotel cilësor, me disa dhoma e disa kate, ku mirëpret dhe fterjotë. Kur e takuam para disa ditësh, bëri ftesë që kush dëshiron nga fterjotët, është i preferuar të pronotojë, sepse do të kenaqet nga gjithë komoditeti dhe kushtet e krijuara.

Edhe Qëndrim Dauti, qysh vitin e kaluar ka ndërtuar një lokal të mirë po në Shkallë  të Borshit, atje buzëdetit. Edhe vëllai i tij, Gjykimi, madje përveç aktivitetit privat që ka në Sarandë, ka vënë në punë dhe një lokal në Tiranë, ku venë gati për ditë dhe fterjotë-tiranas.

Aktivitet privat të mirë kanë në Vlorë dhe Mira e Bujar Brinja, motër e vëlla. Të gëzon ky fakt që fterjotë, në çdo kohë, edhe me njëri-tjetrin, edhe me të tjerët janë përherë paqësorë.

Janë biznesmenë apo merren me aktivitet privat 15-20  fterjotë.  Shëmbulli i tyre tregon se tashmë jo pak fterjotë i janë futur, krahas arsimimit që e kanë përparësi, edhe ekonomisë së tregut, e cila është “thelbi” i kësaj shoqërie. Ndaj ne na vjen mirë që fterjotë kanë kthyer fytyrën nga aktiviteti privat dhe biznesi edhe në Tiranë, edhe në Vlorë, edhe në Sarandë.

Dhe në Fterrë janë dy lokale, lokai i  Profitit dhe lokali i Sherifit, të cilët janë dhe qëndra për aktivitetet që zhvillohen në Fterrë. Në Fterrë gati të gjithë ata që banojnë këtu kanë aktivitet privat, kryesisht një ekonomi të përzier, me pak nga të gjitha, edhe prodhime bujqësore, edhe prodhime pemtarie, edhe perime e patate, edhe prodhime blegtorale, madje dhe bletë...edhe ...

Kur mëson se ky ose ai fterjot ka rregulluar jetën, kur dëgjon se ky ose ai fterjot  po zhvillon biznesin, të gëzon zemra, duke përcjellë mesazhin historik se fterjotët janë nga ajo kategori, që jo vetëm dinë ta kuptojnë kohën , por dinë dhe ta përballojnë atë.

                                                                                           G. Z.

PASHO ZHUPA- BIR I NDERUAR I FTERRËS

            Ishte viti 1924, muaji qershor. Në familjen e Mehmet Zhupës lindi një djalë, që i vunë emrin Pasho. Kjo ngjalli një gëzim të veçantë, sepse i ati, Mehmeti ishte rritur jetim, mbasi babai i tij ishte vrarë si bedel në luftrat e ushtrisë turke, duke e lënë familjëen vetëm me pak tokë ne Galisht dhe me një tufë me të imta. Edhe nëna që e lindi u gëzua shumë, se edhe ajo ishte rritur jetime, mbasi babain ia kishin vrarë andartët grekë në vitin 1914. Pashua ishte këmbëmbarë, se pas tij lindën dhe dy vëllezër e dy motra, duke u bërë kështu pesë fëmijë.

            Pashua fëmijërinë e kaloi me hallet e jetës në malin e Galishtit. Me vështirësi të mëdha mbaroi pesë klasë të shkollës fillore në Fterrë, Kuç e Borsh, duke banuar familjarisht në Galisht. Këtu e zuri dhe Lufta Antifashiste. Në këtë zonë u vendos fronti i luftës iatalo-greke, i cili dëmtoi shumë dhe bagëtinë e Zhupajve.

            Familja e Pashos u bë bazë e njësiteve partizane. Për këtë shkak pushtuesit dogjën kasollen e haurin e Zhupe dhe u grabitën bagëtinë, duke u detyruar të vendosen midis Borshit dhe Piqerrasit.

            Vetë Pashua, që kur u krijua njësiti gueril i fshatit në vitin 1942, u rreshtua si anëtar i tij, duke qenë pjesëmarrës aktiv në aksione të ndryshme. Mori pjesë, gjithashtu, në çetën "Hajredin Tremishti" dhe batalionin "Ismail Haki" të Kurveleshit të Poshtëm.

            Një sitë, kur Pashua shkoi në Gjirokastër për të shitur prodhimet blegtorale, pati rastin të takohej me ish-mësuesin e tij, Sheri Baboçi, i cili i dha dhe një tufë komunikata për t'i çuar në Fterrë e në Kuç. Në janar 1943 mori pjesë në aksionin kundër fashistëve në postëbllokun e Borshit, ku u vra Fuat Mato, dëshmori i parë i rinisë së Kurveleshit, të cilin Pashua e ngriti në krahë nga pozicioni që kishte rënë. Në verën e vitit 1943 iu besua posta sekrete për ta çuar nga Kurveleshi në çetën e Çamërisë, duke u bërë dhe një nga shoqërues e shtabit të zonës sa parë operative nga Fterra në Fushëbardhë. Ishte partizani prezent kur u dorëzua garnizoni i Sugës, në kapitullimin e ushtrisë fashiste të Italisë. Mori pjesë dhe në luftimet kundër gjermanëve që erdhën nga Qafa e Rrëmullës dhe nga ana e Vlorës. Në nëntor të 1943-shit, bashkë me fterjotët Nafizi Bezhanin, Sami Kofinën, Osman Memin, Azem Çelin, Razip Gjonin, gjatë takimit me komisar Tuk Jakovën, shkoi vullnetar në Brigadën e Parë partizane, ku gjetën dhe Turhan Maton, Shefqet Brinjën e Bektash Gëdon. Pashua mori pjesë në shumë luftime të kësaj brigade, në Borsh, Elbasan, Librazhd, Dibër, Mat, në çlirimin e Krujës dhe të Tiranës. Për merita në këtë luftë gëzon medaljen e "Kujtimit", "Trimërisë" e të "Çlirimit", e udhëra të tjerë ushtarakë.

            Që gjatë viteve të luftës ngjiti dhe shkallët e karierës: skuadër komandant e komandant toge dhe zv/komisar kompanie, ndërsa pas çlrimit, në vitin 1946-komisar batalioni, në 1947 komisar në marinën luftarake, në 1949 në degën politike të mbrojtjes bregdetare. Por Pashua kishte etje për studime. Ndaj kërkoi dhe shkoi për studime në Moskë, ku, në vitin 1952, mbaroi akademinë ushtarako-politike me rezultate të larta.  Pas këtij studimi punoi si instruktor në Drejtorinë Politike të ushtrisë. Më vonë shef i degës politike dhe komisar në repartin e raketave. Njëherazi iu vu studimeve në degën histori gjeografi në Universitetin e Tiranës. Ndërsa në vitin 1969 mbaroi studimet pasuniversitare për filozofi.

            Tërë jetën luftoi e punoi me devocion. Në luftë u shqua si trim, në paqe si  punëtor i palodhur në ushtri, në të gjitha detyrat qe iu besuan. Kështu deri sa doli në pension në 1975. E, megjithatë, nuk e ndërpreu veprimtarinë e tij shoqërore në lagjen ku banoi, këtu në Tiranë. Në këto vitet e fundit, më shumë shkon e banon në vendlindjen e tij, në Fterrë, ku merr pjesë aktive në biseda shoqërore e miqësore. Madje, me krahët e tij ka ngritur dhe një baçe të bukur. Kënaqet me frutat e perimet që dalin nga duart e tij. I jep shëndet klima e Fterrës dhe e freskon ujët e Ixorit. Gëzim te veçante i japin Pashos dhe Uzeimesë tre fëmijtë e tyre, dy djemte, Pajtimi si teknik i zoti, dhe Sokoli si oficer marine, bashkë me Mimozën, vajzën e tyre te vetme.

                                                                                    Dilaver SHKURTI

Nr. 40 – gusht 2004

NJË JETË, ME VULLNET E NDËRGJEGJE

- NË 75 VJETORIN E LINDJES SË MUFIT HAXHIUT -

            Duke qënë mësues në Fterrë, kam lexuar vazhdimisht gazetën "Fterra jonë". Më ka pëlqyer. Por më shumë më kanë tërhequr shkrimet për lashtësinë. Mendoj se bën shumë mirë gazeta juaj që shkruan e boton portrete për jo pak fterjotë. Duke qënë kështu, po ju shkruaj dhe unë diçka për një nga fterjotët, që gati gjithë jetën i është përkushtuar vendlindjes së tij, Fterrës, për Mufit Haxhiun.

            I ati i tij, Ismaili, është marrë me blegtori, për të përballuar jetën dhë për të rritur fëmijtë. Dhe e përballoi atë me nder. Ishte njeri i thjeshtë e i ndershëm, ishte njeri që e donte vatanin. Këtë e tregoi në vitin 1920, kur mori pjesë në Luftën e Vlorës bashkë me shumë fterjotë të tjerë. Ndaj dhe është dekoruar me medaljen e "Trimërisë". Haxhiajt u lidhën ngushte dhe me Luftën Antifashiste Nçl. që në fillimet e saj. Ahmeti, vëllai i Mufitit, doli partizan.

Ndërsa vetë Mufiti u aktivizua me rininë antifashiste. Këshilli Nacional-Çlirimtar i fshatit e kishte korier. Eshte një nga veteranët e kësaj lufte. Gëzon "Medaljen e Çlirimit". Ishte ndër të parët pjesëmarrës në aksionet e rinisë për rindërtimin e vendit. Punoi me përkushtim për tre muaj rresht në hekurudhën Peqin-Elbasan, ku shërbeu edhe si organizator i brigadave vullnetare të rinisë. Ka merituar edhe "Medaljen e Punës". Më vonë kreu detyra partie. U dallua në detyrën e instruktorit të Komitetit të Partisë të Rrethit Kotë, ish-qarku Vlorë.

Por kudo që shkonte, edhe se në moshë të re, nuk i ndërpreu asnjëherë lidhjet më fterrën e tij, të cilën gjithmonë e ka dashuruar me gjithë shpirt. Ndaj dhe kudo që punoi jashtë Fterrës, familjen kryesisht e mbajti në Fterrë. Kontribuoi dhe në krijimin e kooperativës në vitin 1956, ku u zgjodh edhe kryetar i kooperativës së fshatit Fterrë. Ndërsa në vitin 1957 u caktua si instruktor në Komitetin e Partisë në Vlorë. Pastaj sekretar lokaliteti në Kuç. Më vonë, po si sekretar lokaliteti në Piqerras. Ndërsa nga 1963-1968 në Komitetin e Partisë Sarandë. Për 10 vjet kreu detyra të ndryshme në Ndërmarrjen Bujqësore Lukovë, deri dhe zv/drejtor i kësaj NB-je. Për  punë të mirë është dekoruar me "Urdhërin e Punës të Klasit të Tretë". Për 6-7 vjet, deri në 1987, sa doli në pension, punoi si Kryetar i Këshillit të Bashkuar  Borsh-Fterrë-Çorraj.

Në çdo detyrë, punoi me vullnet. Kreu me ndërgjegje detyrat e kohës që jetoi. Ruan emër të mirë në Bregdet, si njeri i drejtë e shoqëror. Tashmë, dhe si pensionist në këto vite, përpiqet të japë kontributin e tij me këshilla  e mendime në dobi të problemeve që ka apo lindin në fshatin e tij, Fterrë.

Edhe ne mësuesit e respektojmë. Në këtë 75-vjetor, e urojmë për jetë të gjatë e të qetë.                                                                      

Lekë KOKA

Nr. 40 – gusht 2004

Një libër i ri, kushtuar vendlindjes, Fterrës dhe fterjotëve

“ Ne  të  lam,  po  Ti  s’ na  le,...”

Gjatë muajit Korrik, doli libri: “Ne të lam po Ti s’na le, Se Ti vjen ku vemi ne”, shtypur në shtypshkronjën “Kumi” në Tiranë.

Mesazhi kuptimplot i këtij libri, që në titullin e tij, është filozofia qytetare që mëson se “Sado që të bësh për Nënën, përsëri je borxhli” dhe “Sado që të bësh për Vendlindjen, prapë ke bërë pak” .

Autori i dhuron me dashuri Fterrës sonë dhe çdo lexuesi një tufë shkrimesh për vlerat dhe për njerëzit e saj të mirë në breza, duke përcjellë idenë se vendlindja eshtë ajo”copë tokë” e dashur për jetë, dashuri që rritet bashkë me moshën dhe kulturën e njeriut.

Libri formohet nga pesë kapituj, perveç, Në vend të hyrjes dhe Epilogut, prej kapitullit të parë, Memorje-Skica,meditime, mënçuri- Portrete e Intervista- Reportazhe dhe Kumtime. Në këtë libër do të gjëni vlera historike, kulturore, arsimore, natyrore dhe njerëzore të Fterrës dhe të fterjotëve. Duke lexuar këto shkrime, do të gjeni kënaqësi shpirtërore e kulturore, që jepen me stilin rrjedhës e të kuptueshëm.

Vlera e veçantë e këtij libri është se në faqet e saj gjën Fterrën “e vogël” me pasurinë e madhe shpirtërore e mendore të saj e të fterjotëve tanë të mirë, të cilët e kanë dashur dhe e duan Njeriun, “mbretin” e qënieve të gjalla, bukurinë e jetës njerëzore, sepse vetë fterjotët kanë qënë e janë njerëz, veçanërisht me ata që kanë bukuri shpirtërore e mendore.

Autori, Guro Zeneli, me penë të përkushtuar, na paraqet fytyrën e pastër e të bukur të Vendlindjes Fterrë, të cilën e adhuron.

Libri promovohet, për herë të parë, në festën tradicionale të Fterrës, më 28 gusht 2004.