Në historinë e njohur të Fterrës e të fterjotëve bën përshtypje dhe gruaja fterjote, bëjnë përshtypje bijat e saj. Madje do theksuar se në jo pak familje gruaja ka qënë burrëreshë, ka qënë ajo që ka mbajtur shtëpinë e miqësinë, duke mbajtur të nderuar dhe burrin në kurbët apo në stane. Aqë është e vërtët kjo sa për jo pak familje, thuhej: do të vemi nga Hazua (Dhuli), do të vemi te Farua,(Shehe), te Gjulzaja (Korkuti), te Hatemja (Meme), e të tjera e të tjera. Ose janë të njohura disa gra që e lidhën jeten deri dhe me kujtimin e burrit, apo siç është shëmbulli i lartë i Lime Dushës, që e dinë të gjithë se si ajo e lidhi jetën me djalin që i mbeti në bark pak muajsh, që nga 30 gushti 1943 e deri sa ndërroi jetë në moshë të thellë.

Por në këtë editorial e kemi fjalën për gratë trimëresha, që Fterrës nuk i kanë munguar në çdo kohë. Dhe shëmbujt nuk janë pak, saqë ndonjëherë vijnë në kujtesën e Fterrës deri si legjenda. Shkëmbi i madh mbi Ixuar, atje lart rreth 1000 metro, quhet Shkëmbi i Lekes, që të kujton heroizëm luftarak të gruas me emrin Leke. Pas saj vjen Maro Kondia, "Bije Fterre, e Nuse Çorre...", tashme e njohur në legjendën për të në luftën kundër pushtuesve otomanë. E treta grua që njihet në histori eshte trimëresha Mene Zhupe, që, siç shkruante shtypi i viteve 1913-1914, turpëroi dhe burrat me qëndresën e saj luftarake kundër andartëve grekë, pikërisht në ato vite.

Duke lexuar librin e historianit Spiro Rusha, nga Qeparoi: "Himara në Stuhitë e Shekujve" gjetëm dhe faktin, që e njihnim pak dhe që nuk e publikonim, se Maro Kondia ka qënë Bijë e Fterrës dhe Nuse në Çorraj. Këtë fakt e ka shkruar dhe studjuesi Mexhid Kokalari nga Gjirokastra në librin e tij për kryengritësit popullorë në shekuj, që në vitin 1979. Këtë e pohon edhe studjuesi nga Kuçi, Hasan Luçi, në librin e tij "Gjolekajt e Kuçe në breza". Duke qënë kështu, ne vendosëm të botojmë në mënyrë besnike, siç po e shikoni, pjesën e marrë nga libri i Historianit Spiro Rusha, "Himara në Stuhitë e Shekujve", për t'u njohur më këtë të vertëtë historike dhe për të mënjanuar hamëndjet se Maro Kondia është bijë nga andej ose këtej, pa mohuar aspak vlerën që i ka dhënë e që i jep Çorrajit figura e Maros si nuse e martuar në Çorraj, por pa mohuar dhe vlerën që i jep Fterrës si

"Një sulm tjetër i egër kundër krahinës së Himarës u ndërmuarr në vitin 1537 nga Sulejman Kanuniu (ligjvënësi).Synimi kryesor i kësaj ekspedite kunër mbretërisë së Napolit që sundohej nga Spanja e Karlit të V, me objektiv marshimin e mëtejshëm mbi Europën Perëndimore. Por për të kaluar mbi Europën , më parë duhej likujduar Himara, e cila formonte pengesën fillestare serioze të ekspeditës, të udhëhequr personalisht prej Sulltanit

Lufta u zhvillua në korrik 1573.... "Sulejmani u ndalua në krahinën e himarjotëve për disa ditë, i etshëm për ti shfarosë ata popuj që u shkaktojnë dëme të vazhdueshme vasalëve të tij për rreth.... Urdhëroi që Ajaz Pasha bashkë me kryetarin e jeniçerëve të shkonin për ti nxjerrë nga shpellate tyne ato bisha, si thonte ai, e të bënin kërdi të tilla që tjetër të mos e tepronte prej atyre njerëzve, veç kujtimit që kanë qënë shfarosë... Por ndodhi e kundërta...sepse ata burra shumë të shkathët tue i sulmue herë në brinjë, herë në ballë, herë në bisht, herë tue u tërheq, herë tue ndeshun me skuadrat vranë me shëmbëtim më shumë se 8000 (turq) dhe i detyruan të tjerët të tërhoiqen rokopujë të ngatërruem për mjerimin që u ngjan shokëve të tyne.."

Në luftën e ashpër dhe ta pabarabartë kundër pushtuesit otoman, merrnin pjesë edhe gratë, jo vetëm duke furnizuar luftëtarët burra e vëllëzërit e tyre, poe edhe me armë në dorë e me kurthe që u ngrehnin forcave armike për ti dëmtuar, duke sakrifikuar edhe jetën e tyre. Ngjarje të tilla heroike janë pasqyruar edhe në folklorin popullor të krahinës. Një grua nga Qeparoi, Marë Lania, e futi një njësi luftarake nëpër greminë dhe vetë me shoqet ë saj u hodhën në humnera për të mos rënë në duart e armiqëve.

(Shih, Shënimin: 12).

Shënimi 12. është vjershë për Marë Lane:

Shënimi 13, është Vjersha për Maro Kondën:

( Shënim i redaksisë: vetëm theksimi me bold, është i Redaksisë )

Gjithashtu, po botojmë edhe një pjesë (paragraf) nga libri i Hasan Luçit, "Gjolekajt e Kuçe në breza", botim i vitit 2000, ku në faqen f.52. pohon midis të tjerash: ..." një ditë osmanët kapën, kur ajo mbushte ujë, Maro Kondin, bijë nga Fterra, e martuar në Çorraj, ( fisi Kondaj është shuar prej vitesh në Fterrë) ...kjo nuse furnizonte me ujë trimat...

Kësaj trimërie i kushtohen dhe vargjet:

Këtë pohim e argumenton, i mirënjohuri Mexhid Kokalari, në studimet e tij, në librin: "Trimat e kryengritjeve popullore" faqe 160, viti 1979.

Sqarim: Ndërsa historiani Spiro Rusha e përmënd këtë trimëri të ndodhur në vitin 1573, në shekullin e 16-të kur, në krahinën e Himarës, ka ardhë në krye të ushtrisë turke, Sulltani Sulejman Kanuniu, autori Hasan Luçi e lidh këtë me kohën e Gjolekë Labit, në kohën e kryengritjes kundër reformave të Tanzimatit.

Sidoqoftë, per Fterrën ka rëndësi, që këtë të dhënë e japin dhe e pranojnë tre studjues seriozë, të mirënjohur, së pari, historiani serioz dhe shtetari rigoroz, Spiro Rusha nga Qeparoi, në librin: "Himara në Stuhitë e Shekujve", ashtu si dhe studjuesi skrupuloz, Mexhid Kokalari, si dhe studjuesi Hasan Luçi, nga Kuçi .

Rreth këtij problemi, në numrin e ardhëshëm, Redaksia e gazetës "Fterra jonë", do të mundohet të realizojë dhe një intervistë me historianin, Spiro Rusha.

Banonim në të njëjtën rrugë. Ishim shoqe të fëminisë se herëshme. E ndoqa në shkollën fillore të lagjes sonë dhe më pas në Institutin femëror të vajzave. Shtëpia ku ne shkuam të banojmë dhe më vonë Lufta Nacionalçlirimtare sikur na larguan nga njera-tjetra, por mes nesh mbeti përgjithnjë ajo ndjenjë, nostalgji e veçantë, që të lidh me kujtimet e moshës së herëshme.

Në vitin 1947 ose 1948, kur unë ende isha nxënëse, ndërsa Suzana e kishte mbaruar shkollën, u takuam rastësisht në rrugë. Fjalët e para që më tha ishin: Liri, jam mësuese në Fterrë.

E pashë me habi dhe zili. Fterra ishte fshati i Babit tim, i cili kur qe larguar për gjithnjë prej tij, kishte ndryshuar mbiemrin e familjes për të marrë atë të fshatit. Duket se e kishte dashur shumë, e kishte bërë me dhimbje. Mua , ndarja aq shpejt me babanë, isha pak më shumë se dy vjeçe kur më vdiq, më bënte ta doja dhe ta respektoja atë dashuri dhe Fterrën ta shikoja gjithnjë si timen.

E zgjata me veten time për të treguar atë ndjenjën e zilisë. Vetë nuk e kisha parë asnjëherë Fterrën, kurse Suzana, një vajzë aq e edukuar, e butë, e ëmbël dhe e pashme, jetonte mes bashkëfshatarëve të mi. E kishin mirëpritur dhe nuk mund të ndodhte ndryshe. Ata njerëz të mirë dhe të njohur si arsimdashës nuk kishte si të mos ta donin dhe respektonin atë vajzë të re, (pavarësisht nga biografia që e kishte nisur për në Fterrë), e cila kishte lënë familjen, kryeqytetin dhe kishte shkuar aqë larg, mes fterjotëve për të arsimuar fëmijtë.

Prindër e nxënës e deshën Suzanën.

- Kam një mësuese, vajzë xhevaire, -thoshte për të,- Vahideja, nëna e Jakup Matos.

Kujtime të gjalla, të pashlyeshme ruan për të ishnxënësja e saj Dallandyshe Shkurti. - E kishim idhull,- tregon Dallandyshja. Qe e dashur, e edukuar, e pashme, vishej ndryshe nga ne. Ishte shumë e sjellshme. Një herë në dimër i dërgva dru për zjarr dhe ajo me atë çiltërsine e saj më tha: "Si i mbajte, je kaq e vogël".

Afërdita Rusi flet për vlerat e saj në mësimdhënie, për njerëzoren që shikonte te Suzana, mësuesja e tyre. Suzana e la Fterrën sepse e transferuan në shkollën 7 vjeçare në Kuç. Por dhe këtu, në Kuç e ndoqën djemtë dhe vajzat e Fterrës.

Nga ajo kohë, Halit Zhupa, çpalos kujtimet e tij. E nis me duart e saj : I kishte të bukura, të bardha. Binin në pah aqë mirë kur shkruante në tabelën e zezë. Ishte e thjeshte, vishej mirë dhe me sqimë.

Po kush ishte Suzana Këlliçi? Lindi më 1925, në një familje tiranase, patriote, perparimtare, arsimdashëse. Gjyshi i saj, Myhtesimi, klerik me funksion, mori pjesë aktive në ngjarjet më të shënuara të Shqipërisë të asaj kohë. Punoi me përkushtim për të vënë në jetë vendimet e Kongresit te Manastirit dhe të atij të Elbasanit, mori pjesë në kryengritjen antiosmane më 1912, qe nismëtar për ngritjen e Flamurit në Tiranë dhe për thirrjen e Kongresit të Lushnjës. Qeveria demokratike e Fan Nolit e nderoi duke i vene emrin e tij një rruge të Kryeqytetit, emër që e mban dhe sot. Vajza e tij Alie, ishte një nga mësueset më të dalluara të Tiranës, e nderuar me titullin "Mësuese e popullit". Në një ambjent të tillë u rrit dhe edukua Suzana. Porse, babai i saj, në 1945 pushohet nga puna si ishnëpunës i lartë i administratës së Zogut. Ishte vetëm Inspektor ministrie. Me këtë spjegohet fakti që Suzana gjatë tërë kohës nuk iu afrua qytetit të saj, por punoi: Fterrë, Kuç, Konispol e më pas fshat në fshat. Vetëm në prag të pensionit punoi në shkollën "Kongresi i Lushnjës" në Tiranë. As të krijojë familje nuk mundi. Gjithnjë në lëvizje. Ndërroi jetë më 12 shkurt 1977 në moshen 52 vjeçare.

Ishte e talentuar, e përgatitur, e donte profesionin dhe nxënësit, punoi me përkushtim dhe frymëzim.

Tiranë, shkurt 2004

Kane dalë në qarkullim dy libra të karakterit shkencor nga Dr. Lek Xhama: "Terminologjia mjekësore e gjuhës latine" për studentët e shkollave të larta të infermjerisë dhe "Higjena për laborantët dentarë". Të dy këto botime janë vlerësuar nga mendimi pedagogjik dhe specialistë të kësaj fushe.

Terminologjia mjekësore e gjuhës latine, është vërtet një tekst për shkollat e larta të infermjerisë, por ai mund te lexohet edhe nga shume njerez të tjerë që duan të kujtojnë ose të shtojnë njohurte e tyre në këtë gjuhë. Në mënyrë të vecantë, për lexuesin e gjerë, atje gjen shprehje te spikatura latine, që përdoren gjerësisht jo vetëm në fushën e mjekësisë, por në të gjitha fushat: " Sa ditë që nuk ke mësuar asgjë, aq ditë quhen të humbura", "Shumë koka, shumë mendime", "Përsëritja është nëna e dijes", "Të dashuruarit janë si të marrosurit", "Rinia i këndoftë e para dashurisë", "Argumentat peshohen, nuk numerohen", "Në Asnjë moshë nuk është vonë për të mësuar", " Derisa jam gjallë shpresoj", "Është më lehtë të ruhesh nga sëmundjet se sa të kurohesh prej tyre", "Hyjnor është mjeti që zhduk dhimbjen", "Ji i përqëndruar në atë që bën", "Më shumë u duhet besuar syve se veshëve", "Mëso të dëgjosh kur nuk duhet të flasësh",

Aktualisht Dr. Lek Xhama eshte pedagog në Shkollën e Lartë të Infermierëve në Tiranë dhe është duke punuar për një libër tjetër shkollor.

Libri "Nga jeta në Fabrikën e Tekstileve të Leshta" e Znj. Meliha Lohja ( Shkurti ), ku ajo punoi për një kohë shumë të gjatë si përgjegjëse e kontrollit të cilësisë, na paraqet mjaft mbresa e kujtime nga koha e vrullshme e punës dhe e jetës në Kombintin e Tekstileve, ku Melihaja, nusja e nderuar e Shkurte, bashkëshortja e Qaniut, punoi nje kohe shumë të gjatë.

Në këtë gjigand të industrisë të asaj kohe kanë punuar një numër jo i vogël fteriotësh, të cilët kanë qënë në kombinat që në fillimet e tij dhe atje kaluan femijërinë, rininë e jetën e tyre deri sa dolën në pension.

Disa prej tyre përmenden edhe në librin e Melihase. Ja si shprehet autorja për disa prej tyre:

" Kujtoj ndihmës mjekun Halil Hizmo. Të gjithë në Kombinat e lagje, e thërrisnin "doktor Halili". E njihte mirë betimin e Hipokratit. Ai gjendej gjithmonë aty ku llindte nevoja, në ambulancë, në urgjencë, në vendet ku kishte ndodhur aksidenti. Për të sëmurët, ndiqte ecurinë e shëndetit të tyre, u bënte shërbime edhe në shtëpi, për ndonjë mjekim ose injeksion. Edhe kur doli në pension, mbeti i papërtuar, në shërbim të të sëmurëve".

Më poshtë, në kujtimet e saj shkruan për një tjetër familje të nderuar:

" Më 16 korrik 1988 u organiazua një pasdite tematiko - dëfrimi në klubin e kulturës, mbi familjen që imponon respekt, kushtuar Ikbale e Beshir Bezhanit. Portretet e Ikbales e të Beshir Bezhanit i vendosën në një stendë.

Ikbale Bezhani - punëtore e dalluar, nuse shëmbullore, nënë e dashurBeshir Bezhani - brigadier, hidraulik i dalluar, respekton prindërit, prind shëmbullor.. I përshëndeti drejtori i Kombinatit të Tekstileve. Inxhinier Bashkim Elmazi tha: " Është kënaqësi të marrësh pjesë në një aktivitet të tillë, ku bëhet fjalë për familjen e respektuar, si në punë, ashtu edhe jashtë saj. Falënderoj xha Nedinin dhe Zonjën që kanë edukuar fëmijë të mbarë, që sot janë bërë njërëz të përkushtuar ndaj familjes"

Dhe kujtimet e mbresat nuk kanë të mbaruar, shoqëruar edhe me nje numur të madh fotografishe te shume personave dhe aktiviteteve të asaj kohe.

Po te permendesh emrin e Isuf Avrecit, menjehere te vjen ndermend qenia e tij si vjershetor. Hivzi Bezhani ka ngelur me emrin "Hoxhe Bezhani". Refiku te kujton radiofolesin e shquar. Emri i Godo Zhupës te sjell ndermend "çelnikun" e deleve. Tasin Elezi - njeriun e ditur. E kështu me radhe. Kështu çdo fterjot, perveç se ka lene emrin "Njeri i mirë", ka dhe nje "epitet" të tij, që me ti përmendur emrin, te del perpara nje cilesi e shquar e jetes së tij e rregjistruar në kujtesën e fterjotëve dhe të gjithë sa e kanë njohur.

Dajko Bastriut, siç i thërrisnim ne nipërit në Dhulaj, sa i kujton emrin, të del përpara syve një meso-burrë fytyrëqeshur e fjalëmbël, me një bastun në dorë, të cilin herë e ngulte e herë e përdridhte, sikur do ta fluturonte diku, si për ti thënë: "unë të mba për "tangërllëk", se këmbët i kam të forta". Kanë qënë jo pak burra në Fterrë, që e kanë përdorë kështu bastunin. Më kujtohet dhe Mësues Neimi, por edhe Xha Azisi më qafë të Mehmete, edhe xha Lazua përtej në Kofinaj, edhe Xha Fejzua në zhupaj, që rrallë e pashë ti qeshte buza. Xha Çallua në Gjofterraj nuk e hoqi bastunin nga dora, që e kishte "mikun" më të ngushtë edhe kur shkonte për vizita gati derë më derë në Fterrrë, sipas parimit të tij: "vizitat, sa më të shkurtëra e të rralla, aqë më të pëlqyera janë", edhe kur shkonte me "kafshën e dorës" në Kuç për të bërë ndonjë tregëti të vogël. Përdorimi i bastunit në Fterrë, më kujton burra gjirokastritë, që dilnin në Qafën e Pazarit me bastun në dorë.

Por Bastriu ka ngelë në kujtesën e fterjotëve edhe për sufranin e shtruar përherë me "buke e kripe e zemër të bardhë", me çfarë tia zinte hera, me atë që kishte dollapi i nikoqires Husnije. Përgjigjej edhe për të tjerë. Kur një mik nga Kuçi ishte nisur për tek Meto Shkurti, Bastriu e ktheu më qafë të Kadrëmit për në shtëpinë e tij. Dhe këtë e bëri dhe për ta nderuar Xha Meton, bekshinë e fshatit, dhe për të nderuar mikun e tij. Këtë e bëri se siç e dinte mirë Bastriu, Bekshiu ishte "hollë" nga ekonomia. E se mos njëherë ! Shtëpia e Bastri Dautit ishte herë pas here plot me miq, që vinin nga fshat e fqinjë, dhe nga Kuçi, dhe nga Çorraj, dhe nga Borshi, por dhe më tutje. Tek kjo shtëpi bujare, që në kohën e Selim Gjonikës, vinin më shumë se kudo gjetkë edhe njerëzit e fisit të Dautajve, edhe njerëzit e fisit të Dajke Husniesë, e cila nuk i uli ndonjëherë vetullat e nuk e ngushtoi njëherë zemrën, edhe kur i mbushej shtëpia me miq, sa nuk kishin vend ku të rrinin.

Dhe në dasma e në davete, që në shtëpinë e Bastri Dautit kanë qënë të shumta, ndezej dollia dhe mirësia, kënga e vallja fterjote, sa dridhej dyshemeja e shtëpisë. Dhe vallen e merrte dhe e hiqte vetë Bastriu. Ishte vallja e qejfit të tij, ishte vallja që e hidhte majë gishtërinjve, si të ish një baletmaestër popullor, duke u shkrirë i tëri me ritmin e valles dhe ritmin e kengës. E ka hedhë këtë valle në fshat e në fqinj. Kishte shokë dhe Mehmet Kofinën e Vahit Malon. Në qoftë se Taro Gjoni e xha Kadriu hidhnin vallen e rëndë të burrave, Bastriu hidhte vallen e lehtë të "zotnive" që të pushtonte shpirtin, kur e shikoje, apo kur e dëgjoje.

Bastriu me jetën e punën që bëri, ndërtoi historinë e tij, duke ua lënë trashgimni të nderuar katër djemve: Nexhipit, Nebiut, Hakiut e Plotimit, dhe dy bijave: Miros e Shpresës, që të gjithë zemërmire e bujar. Madje, "historine" e tij të pashkruar në libër, por të rregjistruar në kujtesën e fterjotëve, e gëzojnë dhe nipërit e tij, pesë djemte e Nexhipit dhe Merxhanes, dhe me bijën e vetme Almën zemerqeshur, së bashku me gjithë nipërit e mbesat e tjerë të shumtë "të rrënjës" Bastri-Husnije. Ky trung është i tërë mirëbërës, dje dhe sot. Por këtu, po përmend Nexhipin me "Shevroleten" e tij, që nuk përsëritet dot më, që ca e quanin "Makina e Kuçit" e ca të tjerë "Makina e Kurveleshit", ndërsa ne fterjotë i therrisnim "Makina e Nexhipit", që e njohu tërë krahina nga Vlora-Lumi i Vlorës- Kuç- Borsh e gati gjithë Bregu e Bregdeti deri në Sarandë.

U rrit me halle. Truallin e shtëpisë, dikur, ia caktuan në Skomora pranë ish-Shkollës e Xhamisë. Por nuk mundi ta ndërtonte. Atehere u gjënd Xhevo Gjonikja (Kofina) që i ofroi mbështetje duke e ftuar të banonte në shtëpinë e Gjonike. Ishin vite të vështira, ishin vitë lufte.

Por Bastriu diti të mbështesë dhe luftën për liri e demokraci, diti dhe të ndërtojë jetën. Në luftë bëri detyren e luftës. Në paqe u muar me bujqësi e blegtori. Bletën e kishte pasion, ndaj dhe e kultivoi me shumë vullnet. Në Fterrë e në fshatrat fqinjë njihej dhe si një gjuetar i shquar, sidomos i derrave të egër. Për shumë probleme të fshatit fjala e tij peshonte, kur mblidheshin burrat e asaj kohe. Si kryetar i këshillit të fshatit u interesuar shumë për xhaden, për të cilën bashke me Tasin Elezin i kanë dërguar dhe letër qeverisë të asaj kohe. Interes të madh tregoi dhe për linjën telefonike me Kuçin e Vlorën. Po kështu dhe për ndërtimin e hidrocentralit në Fterrë në vitet 1955-56.

Bastri Dauti është nga ata që la pas gjurmë në kujtesën e Fterrës, si fterjotë që bëri sa mundi për fshatin e për njerëzit ë tij, por dhe për shokët e miqtë, ngado që i kishte e nga do që i vinin, nga fshat e nga fqinjë, veçanërisht nga Kuçi e Borshi, por dhe nga fshatra të tjerë të Kurveleshit e Bregdetit. Ndaj kushdo që e ka njohur i është mirënjohës virtytit të tij.

Guro ZENELI

Fterra jonë ka vlera në gati të gjitha komponentët e jetës. Një nga këto vlera është virtyti, si një prirje dhe si një forcë e botës shpirtërore për të bërë mirëFterrës, fterjotëve dhe çdo njeriu tjetër. Eshtë pikërisht ky virtyt që e bën njeriun të bëjë punë të mira. Shfaqjet e virtytit: mirësjellja, mirësia dhe mirënjohja janë parametrat kryesore te jetës, janë njëherazi balanca në çdo bashkësi njerëzore, janë thelbi i njeriut me vetitë: i mirë, i ndershëm, idrejtë. Dhe duke e parë me këtë sy, del se pëgjithësisht, fterjotët janë të virtytshëm, jovetëm me pjesëtarët e familjes e me njeri-tjetrin, por dhe në raport e në marrëdhënie me shoqërinë e miqësinë, me vendlindjen apo vendbanimin, madje dhe me Atdheun e me shtetin, deri dhe me vëndet ku fterjotët kanë vajtur për të punuar e për të jetuar, si emigrantë apo si banorë permanent të atij vendi.. Jeta është dhurata më e madhe për njeriun, aqe më tepër kur këtë dhuratë di ta shijosh e ta përdorësh. Dhe vjen një ditë, kryesisht në moshën e tretë, qënjeriu bën analizën dhe shtron pyetjen: si e përdora jetën, çfarë lash pas? Lashë fëmijë, lashë emër, lashë pronë a lashë vepër, apo diçka tjetër. Duke e parë nga ky këndvështrim, vëmë re se me kalimin e viteve, tek fterjoti është formuar një bukuri e veçantë shpirtërore, e cila ështe shprehje e dashurisë së njeriut për njeriun, që e ka bazën: tek trashgimnia, tek kushtet në të cilat u rrit dhe u edukua fterjoti, tek mjedisi i Fterrës dhe psikologjia njerëzore e fterjotëve; tek mënçuria popullore në Fterrë dhe tek arsimimi i fterjotëve deri me Universitet; tek ndikimi i fesë, tek prirja për t'u bërë të mirë e për të bërë mirë, duke zënë vend, siç thoshnin hoxhët, idetë e Perendise, ndryshe nga të tjerë që, duke përqafuar mendjen e "shejtanit", janë bërë të liq, duke bërë të liga tek lidhja e gjakut dhe shoqërisë e miqësisë me njeri-tjetrin, tek bashkimi e vëllazërimi i përhershëm midis fterjotëve dhe me çdo njeri të mirë. Prandaj, fterjotët, kur ka qënë koha për të punuar, kanë punuar në çdo lloj pune, në Fterrë e jashtë saj; kur ka qënë koha për të luftuar për lirinë, kanëluftuar, dhe me pushkë në sy, dhe me fjalën e urtë ; dhe, kur ka qënë koha për t'u shkolluar, kanë mësuar e studjuar me zell e me vullnet të fortë, duke u bërë me dije, njerëz të penës e të dijes, të arsimit e të kulturës, duke kryer detyra të rëndësishme intelektuale e administrative, shtetërore e shoqërore, deri në nivele të larta të krijimtarisë: kulturore e artistike, studimore e shkencore, në fusha e në pozicione të ndryshme.

Por, duke e parë virtytin ndërmjet fterjotëve, është e natyrshme që, ashtu siç kemi njerëz të shquar në fenë myslimane, në arsim e në shkencë, në drejtësi e mjekësi, në art e kulturë, në gjuhësi e krijimtari, madje, dhe në mënçurinë popullore, ashtu kemi dhe simbole virtytesh e simbole mirësie, që kanë bërë punë shumë të mira në jetën e tyre dhe për Fterrën, dhe për fterjotët, dhe për çdo njeri tjetër, atje ku kanë jetuar e punuar.

Virtyti, tek vetëdija e fterjotëve, historikisht, ka qënë dominant. Prirja për të bërë mirë njeri-tjetrit dhe çdo njeriu, është shfaqur dukshëm, që nga i dituri Isa Hizmo në periudhën e Rilindjes Kombëtare, që hodhi idenë: "çdo derë -një djalë në kurbet", të cilët ushqyen tek bijte fterjote vetite më të mira etiko-morale, virtytin e karakterin e pastër e njerëzor.

Të mira, për Fterrën dhe fterjotët, kanë berë për vite me radhe: Xhafer Shehu me nam,/ Me mëndje si evropian...; ka bërë Ismail Bezhani, edhe si njeri, edhe si kryeplak, si për fterjotët dhe për xhaden e Fterrës; ka bërë Nail Bezhani, që ka futur në punë në Tiranë disa djem të ardhur nga Fterra, që ka kontribuar për ndërtimin e hidrocentralit të Fterrës në vitet 1955-1956; ka bërë Refiku i mirënjohur për xhaden e Fterrës, ka bërë Hamza Mehmeti, si kryetar këshilli, për problemet e fshatit, e të tjerë, e tjerë.

Në këtë këndvështrim, pothuajse, nuk ka fterjotë të mos ketë bërë të mira. Prandaj dhe mund të përmënden, emër për emër, shumë e shumë të tjerë, por në radhë të pare, ata të brezit të luftës, si brez i pastër, si njerëz të mirë, të ndershëm e të drejtë, ashtu si dhe nënat e baballarët tanë të çmuar, që, gati të gjithë, kanë qënë e mbeten të virtytshëm, sepse të tillë janë njohur, në kohën e feminise e të rinisë, në kohë lufte e kohë paqeje, në fshat e ne qytet, në gjithë jetën e tyre, sepse e kanë ndërtuar jetën, me pastërti e me urtësi e mirësi, duke u dhënë gëzim dhe të tjerëve, kur shpesh, ndofta, gëzimin, nuk e kanë pasur as vetë.

Midis fterjotëve shquhet Safeti, që buron mirësi, duke bërë ndere tërë jetën. Kështu e nisi jetën që 10 vjeç, si çoban në Galisht te Vahit Malo, kështu punoi në farmaci te Sherif Dusha në Ballsh, ku shkoi me ndihmën e Laze Dushës, kështu te farmacia e Rexhep Hitos në Vlorë, kështu në farmacinë e Fadil Kotonit në Tiranë në vitin 1940 dhe po kështu në farmacinë e Himarës. Duke punuar me vullnet e me nder, fitoi dhe profesionin e farmacistit, por dhe opinionin e njeriut me shpirt fisnik, duke bërë mirësi, nga e cila ndjente kënaqësi, sikur t'ia kishin bërë të mirën, të tjerët atij. Kjo kënaqësi shpirtërore për 'të, ka qënë ngrohtësia që mban trupin gjallë. Ky fterjot, në tërë jetën e tij, në çdo pozicion të tij, ka bërë mirësi pas mirësie. Madje, duke parë veprimtarinë e tij shumë vjeçare, mund të arrish në konkluzionin se Safeti ështe nga ata njerëz, që nuk i ka shkuar as ndërmënd të bëjë ndonjë ligësi. Eshtë për t'u theksuar fakti që, ky njeri, në vitin 1966, nga drejtor në Ministrinë e Shëndetësisë, mori udhën e mjekut vullnetar për në Borsh, me objektiv për të ndërtuar spitalin në Kooperativën Borsh-Fterrë-Çorraj, të cilin në aktivin e Tiranës e bëri shëmbull Kryeministri i asaj kohe, Mehmet Shehu, duke thënë: "Shteti do vullnetar si Safet Memin, dhe jo nga ata që duhet t'i caktojë partia me gisht". Dhe Safeti, me urtësinë dhe vullnetin e tij, i mbështetur dhe nga kryetari i kooperativës, Bedo Mici, realizoi dëshirën e vet, duke u ndërtuar Spitali në qëndër të Borshit, që populli, tashmë, me të drejtë, e quan "Spitali i Safetit".

Tek ky virtyt njerëzor, tek kjo ndershmëri, tek shpirti i tij i pastër, tek ndjenja e së drejtës, e ka themelin tërë veprimtaria e tij në Fterrë e jashtë saj, nga niveli i farmacistit, në nivelin e mjekut dhe deri në nivelet e nëpunësit të lartë. Kështu në kohë të mira e kështu në kohe të vështira. Në qoftë se gjatë Luftës Antifashiste Nacional-çlirimtare, në Fterrën tonë, nuk pati asnjë konflikt të ashpër, asnjë vëllavrasje mes fterjotësh, një meritë të veçantë, ka veprimtaria shëmbullore e mësues Hiqmet Dushës, dhe puna ,që bëri, me të e pas tij, Safet Memi, i cili e plotësoi me korrektesë, jo vetëm në ato vite, por në tërë jetën e tij, amanetin që i la Hiqmeti: "Safet, kij kujdes, të mos na përçahet Fterra jonë", kur e përcolli për në luftë, te "Përroi i Dardhës".

Pra, modeli i punës, "Hiqmet-Safet", në Fterrën tone gjatë viteve të luftës, përbën dhe mbetet një "shkollë"për fterjotët, për sot e për breza, sepse ditën të ruanin bashkimin e vëllazërimin, dhe në ato momente lufte, kur në ca fshatra përreth, ndodhte ndryshe, dhe, në një kohë kur, jo pak hasetlinj, nxisnin që të vritej të paktën një fterjot në fshatin tonë, si ballist apo si dezertor i luftës. Ndaj, janë kuptimplote vargjet-këngë: Për Hiqmet Dushë lulenë,/ Qaj, o Nënë e qaj o Fterrë,..., apo vargjet: O Safet, o adalet,/ O i miri, sa për dhjetë,/ Të mirat, t'u bëfshin jetë./ Dhe me Didon me lezet ....

Në jetë, ka njerëz që bejnë të mira. Por, ka dhe nga ata që bëjnë të liga. Ka dhe të tjerë, që nuk bëjnë, as të mira e as të liga, por shikojnë veten e tyre. Kadhe ca, që vërtetë në moshën e rinisë me mendjen : "I riu si veriu", nuk bëjnë të mira, por ama, me kalimin e viteve ndjejnë e mendojnë, dhe fillojnë të merren etë bëjnë mirësi. Do thënë se kjo është ndofta kategoria më e madhe në numur. Por, Safeti ynë, është nga ata që, qysh në moshën e të riut e në moshën e burrit , madje dhe në vitet e pensionit e në vijim, sa herë që i është dhënë mundësia, ka folur e ka bërë vetëm të mira, vetëm mirësi. Fjala dhe veprimi i tijkanë qënë përherë "melhem" për hallet e të tjerëve.

Kjo e ka bërë Safet Memin, që të jetë, gjithë jetën e tij, i virtytshëm. Kjo ka qënë e mbetet vetia më e mirë e cilësia më e lartë morale e tij, që tregon gati përsosmëri morale. Kjo shkallë e lartë qytetarie eshtë shfaqur e shfaqet në fjalën e sjelljen, në qëndrimet e veprimet e drejta të tij. Sigurisht, jeta ka dhe gabime, se në jetë njeriu dhe gabon. Madje dhe gabimi është njerëzor. Por, Safeti ynë, është nga ata që mund të ketë bërë gabime ndaj vetes, por jo ndaj të tjerëve, as në familje, as në shoqëri e miqësi, dhe as ndaj ndonjë fterjoti e as ndaj ndonje njeriu tjetër, në asnjë kohë e në asnjë rast. Të paktën, në rreth 50-60 fterjotë, të pyetur në kohë të ndryshme, në forma shoqërore e miqësore, të moshës së dytë e të tretë, nuk na ka rastisur që të ketë shprehur, qoftë dhe një njeri i vetëm, ndonjë rezervë apo vërejtje, për virtytet e këtij njëriu të qytetëruar, që në genin e Memajve.

Kështu, jeta, e ndershme dhe e drejtë, e ka bërë Safetin të jetë gjithmonë me fytyrë të pastër, që, dhe kur kthen kokën pas, të mos i skuqet faqja përpara askujt, sepse, mbi të gjitha, ka bërë mirësi e nder kujtdo që i është dhënë mundësia, jo vetëm në Fterrën tonë, por dhe në Kuç e në Borsh, në Sarandë e Vlorë, e deri jo pak të tjerëve, në Tiranë a gjetkë, që nga viti '40-të e deri në ditët tona, duke i shërbyer njelloj, si të madhit dhe të voglit, duke qënë i mirë, i ndershëm, i drejtë, i kujdesshëm dhe i rregulltë, dhe me veten e tij, dhe me të tjerët, në familje, në shoqëri e në miqësi e deri në shtet, duke u kthyer simbol i virtytit për ne fterjotët, sot e në breza.

Dhe në fund nuk mund të lëshë pa theksuar vlerësimin sintezë, që bëri në bisedë e sipër, veterani, Selim Avreci: "Nuk vjen më Safet, në Fterrën tone".

(vijon nga numri i kaluar)

Logjika e shprehjes së pavarur të mendimeve, pa dyshim, krijon edhe diferencime të ndryshme, por ato nuk krijojnë asnjëherë antagonizëm kur problemet i bashkon analiza, arsyeja, logjika, dashuria e, mbi të gjitha, Atdheu ! Më bënin shumë përshtypje bisedat e tyre, të sinqerta, pa shfaqje të inatit apo smirës ndaj njëri-tjetrit. Nga të gjitha ditët, kur unë kam marrë pjesë, në këto takime, më ka lënë mbresa vetëm një ngacmim midis dy socialistëve, nga të cilët njëri ishte "nanoist" dhe tjetri "metist", por edhe këta, asnjëherë nuk kanë prishur seriozisht qejf me njëri-tjetrin. Kjo ndodhi më 29 janar 2003. Në orën 9,30, tavolina po mbushej, por ata të dy, ende nuk kishin ardhë. Pas pak u duk në derë "nanoisti", me një gazetë në dorë. Ai mori një karrige në krahun tjetër dhe zuri vend pranë "kryetarit". Pastaj thirri kamerjerin dhe porositi :

-Të shkurtër ! Të shkurtër, ë ?

U hodhi një sy të gjithëve dhe vuri mbi tavolinë gazetën "Zëri i popullit". Në faqen e parë të saj ishte botuar fotografia e Kryeministrit Fatos Nano.

-E, e shikoni kush është ky ?-na tha neve duke treguar me gisht fotografinë. Atij burri i dërgon letër-falënderimi edhe Bushi, e vlerëson lartë edhe z.Xhefri, (ambasadori amerikan në Shqipëri), e vlerëson lartë edhe Berluskoni, prijsi i madh i Italisë, si dhe të gjithë udhëheqësit e tjerë të Evropës.

Po Gejxhi ?-e ngacmoi me ironi "deputeti aleancist"

-Ti pusho!-iu përgjigj ai. -Ti ke të drejtë të flasish vetëm kur të shtrohet problemi i Bishtit të Pallës.

"Aleancisti" ka mbaruar akademinë ushtarake në Bashkimin Sovjetik dhe për shumë vite ka qënë oficer madhor në Ministrinë e Mbrojtjes. Ndaj, "nanoisti" shprehet me ironi se ai, si ushtarak, nuk duhet të ketë të drejta për diskutime politike, por vetëm për ato ushtarake, pra, kur të paraqitet rasti ushtarak i Bishtit të Pallës

-Po, mor, po!-u përgjegj i qetë "aleancisti", por edhe kur ti vijë radha Bishtit të Pallës, "nanoistët" nuk do të pyesin neve, por Gejxhin , apo ndonjë admiral të NATO-s. A e dëgjove z. Majko ? Sikur Shqipërinë tia kishte lënë çflik i jati, u tha :

-A doni baza ushtarake ? Vini gishtin e zgjidhni ku të doni!

-Të ndaloj të flasësh për Majkon!-ia preu fjalën me shpoti një pensionit i krahut të majtë. Majko e "rregulloi" ushtrinë, dhe tani, për të mos humbur kohë, merret me rrugë, tunele dhe teleferik. Po projekton tunelin nën Adriatik, për të "baritur" me tren. Pastaj do të projektojë një teleferikë që të lidhë "JAL"-ën, apo "Gjadrin" me Kaliforninë!...

-Hajde Zhyl Vern,hajde!-ia ktheu "aleancisti"

Në këto çaste, u duk në derë "metisti".

-Hë, ai ua mbledh juve!- tha "aleancisti".

Qeshën shokët, ndërsa "nanoisti" vazhdoi të lexojë titujt e lajmeve në faqen e parë të gazetës, duke e ngritur edhe më lartë zerin e tij : "Letër e Fatos Nanos drejtuar Bushit, ku e siguron për përkrahjen e plotë të Shqipërisë për luftën në Irak!" Më poshtë, ishte botuar një lajm tjetër, që thoshte : "Ambasadori amerikan në Shqipëri, zoti Xhefri, kishte vizituar Vlorën, për të parë nga afër përparimet që kishin bërë trupat shqiptare në stërvitjet ushtarake nga oficerët amerikanë. Ai kishte deklaruar se "këto mësime ata do ti venë në jetë në Irak"

Smirret vesh se çndodh në këtë Shqipëri ! A ka, vallë, mandat kryeministri shqiptar, që të vendosë për përfshirjen e Shqipërisë në luftën SH.B.A.- Irak ? Kur dëgjoja recitimin e "nanoistit", ndieja se po më mblidhej një lëmsh në fyt, si jurist dhe si shqiptar, në respekt të normave kushtetuese, të dinjitetit, personalitetit dhe sovranitetit tonë kombëtar. Po shikoja se të gjitha këto po nëpërkëmbeshin dhe njeriu mbetet si një guak, që nuk ka asnjë vlerë. Gjithçka është e përqëndruar në duart e pak individëve, që ndjekin politikë paramonarkike, të varfërimit të popullit dhe pasurimit të tyre. Faraonë shqiptarë .

Atmosferën e bisedave e ndryshoi paksa ardhja e "metistit". Ai nxori nga çanta një shishe me raki dhe thirri kamerjerin :

-Bjer këtu gota bosh për ata që duan raki! -Pastaj u kthye me fytyrë nga shokët dhe pyeti :

-Përse, vallë, qeshët kur erdha unë ?

-U gëzuam!-u përgjigj "kryetari" me shaka.

-Leri ato ti, mos mi shit mua,-ia ktheu ai me pamje serioze. -Ju e dini mirë se unë, si socialist, i kam njëlloj, si Metën ashtu edhe Nanon. Kur detyrohem të kritikoj njërin apo tjetrin, e bëj se kam një ankth në shpirt dhe nuk e mbaj dot brenda. Kur e them mendimin tim, çlirohem, më duket sikur i kam bërë një detyrë të shënjtë, detyrë të idealit tim. Ja, p.sh., ju lexoni faqen e parë të kësaj gazete dhe kënaqeni që Nano i jep përkrahje Bushit, për luftën në Irak. Ju përgjegj "nanoisti" flakë për flakë :

-Akoma nuk e ke mësuar ti që z.Nano është kryeministër i një shteti kapitalist ? Ja kush është Nanua, e vlerësojnë të tjerë burra!-i tha ai duke i treguar faqen e parë të "Zërit të popullit".

-Çflet, more !-iu hodh "metisti",- shtet kapitalist e quan ti Shqipërinë, ku vdesin njërëzit nga uria ? Çdo ditë na ngjethet trupi e na nxihet shpirti me lajmet e kobëshme që dëgjojmë. Vetëm mbrëmë pamë në televizion se në Shkodër e Tropojë pati dy vrasje për hakmarrje, në Has vdiq një fëmijë dy vjeç nga të ftohtit dhe nga uria. Vëllai tjetër po lufton me jetën. Tre fëmijë që ishin zhdukur me qëllim trafiku në Greqi, u gjetën të vdekur në Kakavi, pikërisht atje ku zoti Nano zbret shpesh herë me helikopter, bashkë me të shoqen, për të shkuar në Athinë, për pushimet javore! Por ta quajmë si thua ti, shtet kapitalist, a nuk është shkelje e rëndë e ligjeve shpërdorimi i buxhetit të shtetit për qëllime personale edhe në shtetet kapitaliste? Por, me sa duket, zoti Nano ka marrë shembull nga miku i tij, Berluskoni, që vazhdon prej vitesh nëpër gjyqe, për korrupsion.

"Metisti" u kthye nga unë si triumfator e më pyeti :

-Apo jo,zoti Nafiz, si thoni ju ?

Kur përmendi ngjarjen tragjike të dy fëmijve të Hasit, dy fëmijë si dy pullumba, që luftonin me vdekjen me barkun bosh, e të pambrojtur nga të ftohtit, të duket sikur në Shqipëri nuk ka shtet. Po kaq tragjik ishte edhe lajmi i medias se një grua kishte shkuar për të lindur në maternitet dhe nuk ishte pranuar sepse nuk kishte të paguante 30.000 lekë. Ajo kishte lindur në rrugë dhe fëmijaA mund të digjohen këto lajme me atë qetësi që i digjojnë liderët e shtetit shqiptar ?

Kafe - Pasticeri "Saranda" që ka hapur para pak kohesh në Tiranë Gjykim Dauti, çdo ditë e më tepër po bëhet një qendër ku herë pas here grumbullohen fteriotet. Pinë kafe që aq me kujdes e bën Alma, edhe ndonje raki fterre me kukurec e mish te pjekur, edhe ndonje ëmbëlsirë të freskët e të shijshme që bën Tana, gruaja e Gjykimit.

Do gjendet gjithmone një "sebep" për tu mbledhur. Para disa kohësh, më 10 dhjetor 2003, u mblodhëm se do të inaguronim hapjen e lokalit, nuk kaloi shumë dhe u mblodhëm të provojmë mishin e pjekur në hell dhe kukurecin e pa kaluar java përsëri për ditën e Baramit të Madh. Por ky ritual vazhdon: Ja sot u mblodhëm se na është kthyer nga Hollanda e Belgjika Dilaveri, ose "kryetari", siç e quajmë neve. Na ka prurë edhe një shishe më Vodkë franceze e ajo duhet "asgjësuar" E kështu "sebepet" nuk kanë fund.

Çështë e vërteta fteriotët gjithmonë janë mbledhur e takuar me njëri-tjetrin, në të gjitha kohët, edhe në Fterrë, edhe në Tiranë, edhe në Sarandë, edhe në Vlorë edhe kudo ku ndodhen më shumë se tre fteriotë. Por tashti ka nje ndryshim për mirë: Tek kafja e Gjykimit nuk vijnë vetëm burrat, por vijnë edhe grate. Ja ku është Lutfiu me gjithë Lemanin, ja edhe Nevzati me Fitenetin, ja dhe Ëngjëlli me Pikon, Dilaveri me Dudushin, Skënderi me Fatimen, Feksori me Melin, e sa e sa të tjerë. Po jo vetëm burrat dhe gratë, por kanë filluar të vijnë edhe të rinjtë që të njihen e miqësohen me njëri-tjetrin e ta vazzhdojnë traditën e mirë të fteriotëve. Në një takim të para disa ditësh Lek Xhama solli djalin e tij Leandron, Feksori solli djalin e tij, Gentin, Fatmir Dusha solli djalin e tij Eudori. E kështu një pafundësi fteriotësh prej tre e katër brezash, gjë që na kënaq pa masë neve më të moshuarve, sepse shohim qe edhe në të ardhmen fteriotët do të jënë gjithmonë bashkë.

Por nuk do të ndodhte tamam kështu në rast se nuk do të ishte Gjykimi që të pret me gjithë zemër duke përtëritur traditën e familjes që nga gjyshrit e deri tek i ndjeri Nexhip e Merxhania, Alma, që gjithmonë është buzëgaz, Albani, dhendërri i Gjykimit, që vetëm gëzohet kur atje vijnë vazhdimisht fteriotët, Vendimi që është i papërtuar.

Dhe ne urojmë Gjykimin familjarisht: Ju vafte mbarë, keni edhe urimin e fteriotëve.

Agron XHAMA

Nr. 37 - shkurt 2004