Fterra vazhdon takimet, vazhdon traditën, vazhdon të organizojë kuvende. Para disa vitesh, më 1979, u mblodhëm fteriotët me rastin e inagurimit të Muzeut dhe më 1986 u bë kuvendi për 70-vjetorin e shkollës së parë shqipe. Ky është, si të thuash, kuvendi i tretë.

Në orën 10.00 një tufë lule te lapidari, simbol i të rënëve në luftën për liri. Flet për ta ishpartizani Dilaver Shkurti. Besa, Flutura dhe Dushua, me lotë në sy, vunë lule për Hiqmetin. Edhe të tjerë bënë të njëjtën gjë. U duk se nga qielli filluan të binin "lotë". Nisën ca pika shiu. Dikush u merakos. Por retë sikur na ndien. Ato u përhapën dhe shpejt doli Qielli me Diellin plot dritë. Përshëndet rapsodi Teno Lona, kryeplaku i fshatit, por këtë herë, ndryshe nga tradita, me anë të një vjershe të posaçme uron: Mirëseardhjët në Fterrën tuaj, në Fterrën tonë! Gëzim Dusha çel sesionin shkencor. "Fterra në vite - 570 vjetori i saj" - referon profesor Korkuti. Pas tij e merr fjalën Dilaveri me temën "Patriotizmi i Fterrës në rrjedhën e historisë". Mbyllet sesioni me kumtesën "Mënçuria popullore dhe dija intelektuale - kryevlera të fteriotëve tanë". Fterra dëgjon me vemendje fjalën e bijve të saj.

Guro ZENELI

Nr. 16 - tetor, 1999

Dokumenti i parë i shkruar për ekzistencën e fshatit tonë është defteri osman i vitit 1431, i cili na bën të njohur se Efteran-Ifteran-Fterra, bënte pjesë në nahijen e Sopotit, kazaja e Gjirokastrës dhe kishte në atë kohë 12 hanë, familje me kryefamiljarë, si dhe familje të tjera që paguanin taksa të vogla. Në defterin e vitit 1431-1432 përmendet edhe Borshi e Çorraj, si dhe emra fshatrash që më vonë u zhdukën, si Kokni, Bagadhule, Vakaj, Koma etj.

Në një dokument që i takon vitit 1583, dmth pas 150 vjetësh, del përsëri emri i fshatit Ifteran me 24 zjarre (shtëpi) dhe më pas, sipas një burimi tjetër, me 45 zjarre (shtëpi). Në shekujt që vijojnë (shek.16 deri në shek.19) nuk kemi dokumenta të shkruara, por historinë e fshatit tonë do ta gjejmë në ngjarje historike të labërisë e në ngjarjet e mëdha të Shqipërisë. Fterra jonë, ndonse e futur thellë në grykat e Kurveleshit të Poshtëm, mori pjesë aktive në luftrat për liri e pavarësi.

Fshati ynë merr pjesë me armë në dorë në kryengritjen e vitit 1833-34 kundër zbatimit të reformave të Tanzimatit. Në ballë të kryengritjeve labe ishte Tafil Buzi, Zenel Gjoleka, kurse Lazo Kofina ( i parë) ishte komandant i çetës së Fterrës dhe këshilltar i Zenel Gjolekës. Siç dihet turqit e shtypën kryengritjen sa me forcë aq edhe me tradhëti, dhe Lazo Kofina e Hasan Luçi u zunë rob dhe u internuan në Turqi. Ata nuk pranuan ofiqe e sqima të qeverisë turke dhe mbajtën lart emrin e nderuar të patriotit.

Gjurmë të pashlyera në historinë e fshatit tonë kanë lënë ngjarjet e viteve 1913-1916. Pa u konsoliduar shteti i porsa formuar më 28 nëntor 1912 në Vlorë, filloi Lufta Ballkanike, e cila preku drejtpërdrejt edhe Fterrën tonë.

Në maj 1913 ushtarë grekë erdhën në Fterrë. Kjo i detyroi fteriotët të mërgonin ku të mundnin, shumica shkuan në Lumin e Vlorës dhe dimri i vitit 1913-1914 ka qënë një nga periudhat më të vështira. Në pranverën e 1914-ës burrat e fshatit u ngritën me armë në dorë, u organizuan në çeta dhe sa bashku me çetat e tjera arritën të përzënë ushtarët grekë nga vatani. Fteriotët u rikthyen në fshatin e tyre me shtëpi të djegura e ara të shkretuara. Me punë e djersë, në vjeshtë të vitit 1916, fshati u përtërit dhe u arrit të hapët shkolla fillore në gjuhën shqipe, me

Pas katër vjetësh zhvillohet Lufta e Vlorës. Çeta vullnetare e fshatit, me rreth 40 luftëtarë, nën komandën e Xhafer Shehut, u nis për në Drashovicë dhe u rreshtua në luftë kundër forcave italiane dhe, së bashku me gjithë luftëtarët e tjerë të Labërisë, arritën të çlirojnë Vlorën.

Ngjarje të mëdha të historisë së popullit tonë ndjektin njëra-tjetrën. Më 1924, për një kohë të shkurtër, vjen në fuqi qeveria demokratike me Fan Nolin në krye. Dhe përsëri fteriotët mbështesin Qeverinë e Nolit. Demokratë si Tasin Elezi, Ismail Bezhani me shokë, për përkrahjen që i dhanë qeverisë së re, intrenohen në Krujë(T.Elezi) dhe Gjirokastër (I.Bezhani).

Gjatë viteve 1925-1939 me vendosjen e Republikës e më pas të Mbretërisë, në jetën e fshatit u bënë më përcaktuese kushtet gjeografike. Dominoi ekonomia e përzier, që karakterizonte çdo familje - blegtori, bujqësi, frutikulturë, më saktë pak nga të gjitha, po asnjë familje nuk arrinte të siguronte bukën e vitit. Jeta në familje e mbështetur në këtë bazë ekonomike kthehej ( sigurohej jetesa për 12 muajt e vitit) me përpjekje e mundim të madh. Pati familje që zgjeruan tokën bujqësore duke mbjellë në Fushë të Zhulit, në Galisht , Rrëmullë e Fonicë, por rendimenti ishte shumë i ulët. Hera herës nuk arrinin të merrnin as farën. Kishte dhe pak familje që u shquan si blegtorë (Zhupajt, Gjonajt, Dhulajt), duke krijuar kope të mëdha me dhën, por dhe për ato tregtimi i prodhimeve blegtorale ishte i vështirë e të ardhurat të kufizuara. Kështu kriza e viteve 1933-36, që preku tërë vendin, u ndie rëndë edhe në fshatin tonë. Për të zbutur këtë gjendje të vështirë shumë burra të fshatit mërguan në qytet, duke bërë punë krahu, e për të gjetur nëpunësi të ulta, si xhandar e disa edhe hoxhë.

Po për vitet 30-të, vlen të veçojmë faktin që një pjesë e rinisë së fshatit me sakrifica të mëdha ndoqën studimet e mesme në Normalen e Elbasanit, në Gjimnazin e Gjirokastrës e të Tiranës, etj. Kështu u formua brezi i parë i intelektualëve me arsim, brez i cili nisi traditën e shkollimit e arsimimit të fteriotëve. Normalistët e shquar si Hiqmet Dusha e Turhan Mato (dëshmor) dhe mësuesit Xhevdet Kofina, Lame Xhama, Shefki Mita, Safet Kofina, Hiqmet Shehu e Tare Braho, i dhanë një emër të mirë fshatit kudo që punuan dhe Fterra u quajt fshati i mësuesve.

Në fillim të luftës Italo-Greke, Fterra, si grykë e Kurveleshit, u bë front lufte. Ushtria greke e vendosur në fshatin tonë bombardohej nga artileria e aviacioni italian. Në fillim ushtria greke e më pas ushtria italiane dëmtuan rëndë ekonominë e fshatit. Pasojat e Luftës së Dytë Botërore u ndien që në fillimet e saj. Gradualisht filloi dhe rezistenca ndaj pushtuesve italianë e më pas, më e fuqishme, më e organizuar edhe ndaj pushtuesve gjermanë. Një moment me rëndësi shënon mbledhja e gjithë popullit të fshatit në korrik të vitit 1942, tek Kroi i Bedrinit, ku u hodhën bazat e bashkimit politik në luftë kundër armikut. U formua çeta vullnetare me në krye Hiqmet Dushën dhe një këshill prej 5 vetash më kryetar Himet Çallon. Në gusht çeta mori pjesë në çlirimin e Kuçit dhe të Kurveleshit që nga kjo kohë mbeti zonë e lirë. Më 27 janar 1943 çeta e fshatit ju bashkua çetës "Hajredin Tremishti" në sulmin që iu bë fashistëve italianë në postbllokun e Borshit. Në këtë përpjekje ra dëshmor Fuat Mato, dëshmor i parë i rinisë së Kurveleshit.

Me pasoja të rënda ishte për fshatin tonë edhe operacioni i dimrit i vitit 1943-44 dhe ai i qershorit 1944. Pa u ndalur në hollësitë e ngjarjet e veprimeve luftarake që u zhvilluan në fshatin tonë e më gjerë, meriton të cilësohet se gjatë Luftës herioike Nacionalçlirimtare gjithë fshati, mbështeti fuqimisht luftën dhe u rreshtua i tërë në anën e fitimtarëve. Atë e dëshmojnë veprimtaria aktive e

çetave territoriale, ku rol të veçantë luajti rinia komuniste e fshatit dhe pjesëmarrja e 38 partizanëve në luftën për çlirimin e vendit. Në këtë luftë heroike dhanë jetën dëshmorët Hiqmet Dusha, Turhan e Fuat Mato, Azem Çeli, Osman Memi e Shaqo Mita.

Në këto pak faqe është e pamundur të flitet për të gjithë ngjarjet. Por dëshiroj të përmend edhe disa data që meritojnë të trajtohen më vete e natyrisht më gjerë.

- Në shkurt 1943 Fterra dërgon përfaqësues në mbledhjen që u bë në Kuç e në Progonat, për pajtimin e gjaqeve. Vendimet e marra bënë që gjatë kohës së luftës të mos kishte asnjë krim për hakmarrje.

- Menjëherë pas çlirimit, më 1946, u ngrit komisioni për rindërtimin e fshatit. E para u rindërtua shkolla e pastaj të gjitha shtëpitë e djegura.

- Më 25 nëntor 1955 u inagurua hidrocentrali i fshatit, një arritje e shënuar për kohën

- Më 10 mars 1956 u krijua kooperativa bujqësore.

- Më 16 tetor 1961 u krijua kooperativa e bashkuar Borsh-Fterrë-Çorraj (siç thashë ngjarje që kërkojnë trajtim të veçantë)

Me aspektin etnografik fshati ynë bën pjesë në krahinën e Kurveleshit, dhe bashkë me Çorrajn, Kuçin, Kallaratin e Bolenën formojnë Kurveleshin e Poshtëm. Mendoj se është një rast shumë i veçantë formimi i krahinës etnografike të Kurveleshit, e cila me kushtet gjeografike të saj, me një masiv malor ku rreth tij janë vendosur fshatra të cilat janë tërësisht të hapura ndaj krahinave të tjera, formon një krahinë më vete. Kjo specifikë gjeografike dhe etnografike ka bërë që organizimi administrativ i fshatit tonë (por dhe i fshatrave të tjera) të ndryshojë disa herë. Në vitet 30 qendra e prefekturës ishte Gjirokastra dhe nënprefektura në Gusmar. Kjo strukturë organizative u trashëgua edhe në vitet e para pas çlirimit. Më 1949, me krijimin e qarkut të Vlorës, Fterra dhe fshatrat e Kurveleshit të Poshtëm kaluan në vartësi të Vlorës. Në fillim të vitit 1960, përsëri ndryshon struktura administrative, Fterra dhe Çorraj kaluan në administrim të rrethit të Sarandës.

Po një gjë mbetet e pandryshuar, cilësimi sipas krahinës etnografike. Fteriotin kur e pyesin të përgjigjet: jam nga Fterra, jam nga Kurveleshi, jam nga Labëria.

Vitet 90-të hapën një faqe të re në historinë e fshatit tonë. Ndryshimet ekonomike e shoqërore u përqafuan e u mbështetën qysh në fillim. Pluralizmi politik u shpreh në grupimin e njerëzve në tre parti politike. Dhe në këtë kthesë të madhe fteriotët u shquan për arsye, për mençuri e pajtim.

Vitet 90-të janë gjithashtu vitet e ndryshimeve të mëdha demografike, që erdhën si rezultat i kufizimeve të skajshme, që ishin bërë gjatë 50 vjetëve të monizmit, por edhe si rrjedhojë e mundësive të reja që krijoi lëvizja e lirë e njerëzve, si dhe mundësive të kufizuara ekonomike që ka fshati ynë. Si pasojë një numer jo i vogël të rinjsh, jo vetëm nga ata që banojnë në Fterrë, por edhe nga ata që banojnë në Sarandë, Vlorë, Tiranë etj., morën rrugën e kurbetit. Sot shumë punojnë e jetojnë në Greqi e Itali, kurse të tjerë në Gjermani, Austri, Amerikë e Kanada.

Kanë ikur djemtë e vajzat, kanë shkuar larg e nëpër botë, se Fterra, ashtu si gjithë vendi, është e varfër e nuk i mban dot. Ata kanë shkuar atje ku është puna, ku është jeta, por mendjen e zemrën e kanë këtu, në Fterrë. Ata e kanë për nder që kanë lindur në Fterrë e prindërit e tyre janë me origjinë nga Fterra.

Dhe ne kemi ardhur sot këtu, në këtë fillim vjeshte të vitit 1999, me plot prodhime e begati që ka shtatori në Fterrë, për të festuar e gëzuar të gjithë bashkë, fteriotë të katër brezave, që përfaqësojnë rreth 430 familje me mbi 2000 frymë. (Fterra me 71 shtëpi, Saranda me 82, Tirana me 167, Vlora 48 etj.)

Kemi ardhur në fshatin tonë të dashur, të vogël por të bukur, të ngritur pranë burimeve plot ujë të Ixorit e Ngurrëzës, me bimësi e gjelbërim të përhershëm, me klimë bregdetare të rivierës, por dhe me ashpërsinë që krijojnë malet e larta për rreth (që të rrinë mbi kokë). Jemi në Fterrën tonë që lindi e rriti bij e bija që i kanë dhënë emër të mirë dhe e kanë bërë atë të njohur, ndaj këtë emër të nderuar, të mbrujtur e formuar në traditën e qindra viteve, ta mbajmë e ta lartësojmë edhe në vitet më të lumtura që do të vijnë.

Prof.Dr. Muzafer KORKUTI

Nr. - 16, tetor, 1999

PATRIOTIZMI I FTERIOTËVE -

NE RRJEDHEN E HISTORISE

Ne fteriotët, që kemi ardhur sot në këtë takim të bukur bashkëfshatarësh e miqsh, bashkëkohës të shekullit të 20-të, me moshë të ndryshme, nga te rinjtë deri tek të moshuarit që po kapin shekullin, jemi të gëzuar që bashkohemi dhe takohemi në vendlindjen e të parëve tanë për shumë shekuj, në vendlindjen e prindërve dhe gjyshërve tanë, në Fterrën tonë ku për herë të parë pamë dritën e diellit e të hënës dhe ku shqiptuam fjalët NËNË e BABA, vella e motër, FTERRË e fteriotë.

Jemi krenarë për historinë e lashtë të Fterrës, ashtu siç citoi Profesor Muzaferi. Bashkë me historinë e fshatit tonë që është e hershme, na jepet e drejta të mendojmë edhe për trimërinë e shfaqur në tërë këtë histori, për patriotizmin si bashkëshoqërues në jetën e fshatit tonë. Vazhdimësia e patriotizmit në luginën tonë të Fterrës, ka qënë e përhershme. Të parët tanë, për të mbrojtur fshatin kanë luftuar në çdo situatë. Kështu e kanë njohur kohërat, kështu e ka përshkruar edhe historia, kështu i ka përjetësuar vetë populli në folklor bëmat e tij. Fitorja morale e ka ndjekur gjithmonë atë, sepse për herë ka qënë e ndezur dëshira për liri, që ka motivuar çdo përpjekje pa bërë llogari për sakrificat. Edhe kur vendi ynë ishte nën pushtimin Otoman, për lirinë fteriotët luftuan edhe kur u ndodhën të vetëm. Rënia në luftën për liri e jo pak bashkëfshatarëve tanë, është tregues i heroizmit dhe patriotizmit.

Fterra e sotme krenohet për bijtë dhe bijat e të gjithë brezave, për patriotizmin dhe kulturën e tyre, për traditën, për solidaritetin dhe vëllazërimin e përhershëm në fshat e në fqinjë, për vyrtytet e larta në çdo periudhë.

Patriotizmi që në shqip është baraz - atdhetarizëm , ka qënë thelbi shpirtëror i popullit të Fterrës sonë. Kjo është shprehur në faktin se fteriotët në radhë të parë kanë dashur fshatin e tyre dhe në kohë paqeje,dhe në kohë lufte. Është e natyrshme që koha e paqes është më e gjatë se çdo periudhë lufte. Dhe të parët tanë e kanë shprehur këtë në çdo kohë, sepse gjithmonë kanë dashur vendlindjen e tyre, kanë dashur njërëzit e tyre, kanë dashur e respektuar njëri-tjetrin, kanë nderuar e respektuar njeriun.

Megjithëse burimet ekonomike të fshatit kanë qënë të pakta dhe e bënin të vështirë këtu jetesën, megjithëse kjo i detyronte fteriotët të shkonin në qytete e zona më të mira ekonomike e jetese, megjithëse emigronin deri në vende të ndryshme të botës, përsëri e ruajtën dashurinë për Fterrën. Me sa dimë ne, emigracioni në fshatin tonë ka filluar rreth viteve 1850. Fillimisht kanë shkuar jo pak, madje disa e kanë lënë jetën edhe jashtë Fterrës. Një pjesë ndërtuan jetën atje ku shkuan. Dimë që në Turqi ka edhe sot fteriotë të njohur përveç disave që gati pas dy shekujsh e kanë humbur identitetin "Fterrë". Karakteristika kryesore e atij kurbeti ishte që pjesa më e madhe e linin familjen në Fterrë dhe venin e vinin pranë saj.

Me formimin e shtetit shqiptar më 1912 e gjer në vitet 1930-1940, emigracioni erdhi duke u pakësuar, derisa në shtetin monist u ndalua tërësisht. Në periudhën deri në vitin 1990, fteriotët tanë u larguan nga fshati, duke u vendosur kryesisht në Vlorë, Sarandë e Tiranë, ku ngritën familjet e tyre. Dhe megjithëse punonin e jetonin larg Fterrës me detyra të ndryshme, asnjëherë nuk u ndanë nga fshati. Duhet përmendur gjithashtu që deri në vitet 40-të një pjesë e fteriotëve që punonte ne fshatra dhe qytete të tjera, familjet i mbanin në fshat.

Pas viteve 90, në kushtet e demokracisë pluraliste , përsëri u zhvillua emigracioni. Kështu aktualisht bij e bija të fshatit tonë ose të fteriotëve që banojnë në Tiranë, Sarandë, Vlorë e gjetkë, kanë emigruar kryesisht në Greqi, Itali e pak në shtetet e tjera te Evropës, e jo pak deri në Amerikë e Kanada. Karakteristika e këtyre është se edhe këta janë të lidhur ngushtë me fteriotët e Fterrës tonë. Ata edhe në këtë festë shpirtërisht jetojnë me ne. Shembujt e dashurisë për Fterrën e fteriotët janë të shumta.. Për ilustrim përmendim vetëm pak. Fiqiret Shehu ka ikur në Amerikë nga Fterra në moshën 17 vjeç dhe punoi e jetoi në New Jerse. Por në moshën 83 vjeç, para se të vdiste, la amanet që hiri i trupit të tij të hidhet në det afër Fterrës. Shumë fteriotë të tjerë si Niazi Zhupa , Ile Zeneli e deri dhe mosha të reja si Pullumb Shkurti, kanë kërkuar që trupi i tyre të prehet në vorrezat e Fterrës. Të tjerë dashurinë për fshatin e kanë shprehur në forma të ndryshme. Ibrahim Shehu, kur iku nga Fterra në Tiranë në vitet 20-30, fëmijve u vuri mbiemrin Fterra, si Liri Fterra, Zija Fterra, Fiqret Fterra etj. Ose një pjesë e fisit të Hadere i vendosur në Shkodër në vitet 20-30, ruan dhe sot mbiemrin e vet dhe e thonë edhe tani me krenari që jemi nga Fterra. Dashuria për fshatin e për njëri-tjetrin, dashuria për punën, dashuria për dijen, dashuria për krahinën është nje shprehje e hershme e patriotizmit të fteriotëve. Shembull i këtij patriotizmi është edhe takimi i sotëm.

Dashuria për Fterrën e për njëri-tjetrin, lidhjet që kemi patur fterioti me fteriotin, ka bërë që në fshatin tonë të mos zhvillohen disa fenomene negative si: PREJA DHE GRABITJA (formë përvetësimi e pasurisë së tjetrit që kryhej me vetgjyqësi në Labëri).

KUSARIA (sa dhe dyert liheshin pa çelsa)

VËLLAVRASJA ( nuk është njohur në asnje periudhë paqësore apo luftarake)

Në Fterrën tonë nuk ka pasur asnjëherë HASMËRI. Fterioti e ka dashur fteriotin, urtësia dhe mirësia për njëri-tjetrin kanë qënë e janë në shpirtin e tij. Profesor Ismet Elezi thekson në veprën e tij " E drejta zakonore e Labërisë", se në Fterrë ka qënë e zhvilluar vëllamëria dhe motërmia e trashëguar që nga koha e Ilirëve, ku palët ishin të detyruara të ndihmonin njëri-tjetrin në çdo të keqe e fatkeqësi. Në të gjitha periudhat, duke qënë konseguent në zbatimin e ligjit të shtetit dhe të shoqërisë, fteriotët me punën dhe sjelljen e tyre kanë lartësuar emrin e Fterrës sonë që na ka lindur.

Si çdo fshat dhe Fterra ka traditat e saj. Ajo është dalluar për atdhetari dhe në çdo luftë që është bërë, në krahinë e në Shqipëri, ka pasur pjesën e saj të lavdërueshme.

Në shekullin e kaluar njihen disa nga luftërat guximtare të krahinës. Në këto luftëra kanë qënë jo pak fteriotë. Kështu, kanë qënë pjesëmarrës aktivë në kryengritjen e TANZIMATIT më 1847 kundër taksave të rënda dhe rekrutimit ushtarak të detyrueshëm për llogari të Perandorisë Turke. Kontribut te shquar ka dhënë në këtë kryengritje dhe komandanti i çetës së Fterrës LAZO KOFINA i parë, i cili njëkohësisht ishte edhe këshillëtar i ngushtë i Gjolekës. Turqit e shtypën kryengritjen, Lazo Kofinën dhe Hasan Luçin i kapën të gjallë dhe i internuan në Stamboll, por fteriotët edhe pas kësaj nuk u nënështruan. Kuptimplote, jo vetëm për Lazo Kofinën e parë, por për të gjithë fteriotët, janë vargjet :

...O more Lazo Kofina

Shumë andra të ka linja,

pse ske prurë dhe ti sqima..

Nuk prure lule e sqima, dmth grada. Ata që ju nënështruan turqve u kthyen me salltanete, ndërsa fteriotët që nuk ju nënështruan, nuk morën grada e pozita.

Fshati ynë mbështeti aktivisht ngritjen e Flamurit të Pavarësisë më 1912 dhe qeverinë e Ismail

Qemalit. Me 14 dhjetor 1912 ngrihet edhe ne Fterrë Famuri shqiptar tek ulliri pranë shkollës së vjetër.

Rezistenca e fteriotëve ishte aktive edhe kundër andartëve grekë në vitet 1913-1914, pavarësisht se fshati u dogj, familjet u detyruan të ikin në Vlorë e për rreth saj. Në këto luftime nga Fterra u vranë gjashtë veta : Halil Dhuli, Muço Mato, Muço Gjoni, Mato Zhupa, Adem Gjoni dhe Lame Mehmeti dhe u plagosën pesë veta : Nuredin Kofina, Azis Mehmeti, Huso Zhupa, Mato Dusha dhe Hysen Maçi.

Me pjesëmarrje aktive nderoi veten Fterra jonë

në Luftën e Vlorës më 1920 me çetën e saj me 48 burra nën drejtimin e komandantit XHAFER SHEHU . Në këtë luftë fteriotët treguan trimëri të veçantë dhe qëndruan në Vlorë deri në çlirimin e plotë të qytetit. Në këtë çetë të Fterrës bënin pjesë: Xhafer Shehu, Xhafer Mato, Jashar Mato, Adem Lona, Xhevdet Braho, Mustafa Mehmeti, Ismail Bezhani, Tahsin Elezi, Asllan Brinja, Huso Zhupa, Esheref Mita, Nimet Mita, Shaqo Mita, Naim Zani, Ago Dusha, Mato Dusha, Kamber Brinja e të tjerë. Dhe në ndihmë të tyre Jahja Mato, Shefqet Shkurti, Dervish Shkurti, Ismail Haxhiu, Zilfo Malo, Kadri Gjoni, Xhafo Brinja, Mustehak Çallo, Xhemil Mehmeti, Avdul Mita etj.

Edhe në vitin 1924 fteriotët mbështetën qeverinë e Fan Nolit. Si shpërblim i këtij qëndrimi në janar 1925 forcat bashibozuke të Hysni Demës bastisën fshatin, rrahën dhe torturuan shumë fshatarë. Dy bashkëfshatarët tanë u internuan, Tahsin Elezi në Krujë dhe Ismail Bezhani në Gjirokastër.

Patriotizmin populli i Fterrës e ka demotruar në çdo kohë, në paqe dhe në luftë. Por patriotizmin në shkallën më të lartë populli i Fterrës e ka treguar në Luftën e Madhe Antifashiste Nacionalçlirimtare.

Pushtimi i atdheut është si tu rrëmbesh syve dritën. Dhe kur i vidhet syrit drita, terri merr në sundim çdo gjë. Thirrja "çdo bir i këtij vendi të bëhet një ushtar i lirisë", intelektualëve dhe djemve të thjeshtë të Fterrës u dha dritë e shpresë që në shtator 1940, kur Hiqmet Dusha, i ardhur si mësues në Fterrë, në fjalën e tij me rastin e 28 - vjetorit të Pavarësisë theksoi: " Populli dhe rinia shqiptare nuk e durojnë dot robërinë, nuk i durojnë dot të huajt në vatrat tona, për liri e pavarësi populli ynë ka derdhur shumë gjak dhe po ta lypë nevoja do të derdhë përsëri". Dhe i pari që u vu në krah të udhëheqësve të luftës në krahinën tonë, Mustafa Matohitit, Memo Metos, Birçe Sinamatit etj. Ishte HIQMET DUSHA. Thirrja e patriotëve komunistë të 8 Nëntorit 1941, që, "çdo bir i kërij vendi të jetë ushtar i luftës për një Shqipëri të lirë e Demokratike", që në Fterrë e dërgoi Nimet Mita nga zona e Vlorës për Hiqmet Dushën, ngjalli gezim tek rinia dhe populli i Fterrës.

Më 27 qershor 1942 në Fterrë u hodhën bazat e organizimit politik e ushtarak me krijimin e Këshillit Nacionalçlirimtar me kryetar patriotin Mehmet Çallo dhe njësitin e parë guerril të Fterrës, ku i deleguari i posaçëm ishte Bedri Spahiu. Në çetë u regjistruan 21 vetë, ndërmjet tyre : Shuquri Sadikaj,

Dervish Shkurti, Adem Lona, Fuat Mato, Pasho Zhupa, Mustehak Çallo, Nuri Mita, Veip Mero, Zihni Mero, Malo Malaj, Razip Gjoni, Kamber Brinja, Rufet Ruko etj. Komandant i parë i çetës u caktua Lazo Kofina, nënkomandant Muhedin Haderi, përgjegjës politik Hiqmet Dusha dhe zëvendës Shaban Mita. Më pas një pjesë kaluan në formacionet partizane. Radhët e çetës u shtuan me Mehmet Dushën, Safet Memin, Bilal Dushën, Eqerem Kofinën, Ismet Elezin, Dilaver Shkurtin, Result Mitën, Halil Maton, Lutfi Dushën, Nafiz Bezhanin, Veli Mehmetin, Osman Memin, Bektash Gëdon, Fuat Brinjën, Nevzat Brinjën, Nazmi Brinjën, Safet Gjonin, Damo Gjonin, Uzeir Shkurtin, Sinan Rukon, Axhem Shkurtin, Naxhi Zhupën, Remzi Brahon, Sefto Gjonin, Sami Kofinën, Shefqet Brinjën, Shuquri Shkurtin, Ahmet Haxhinë, Nejazi Zhupën, Bexhet Brinjën, Levend Gjonin, Azem Gjonin, Hetem Malon, Bastri Dautin, Hivzi Kofinën, Azem Çelin, Lavdosh Zani, Mezan Shkurti, Halil Hizmo, Hamza Mehmeti, Sadik Mehmeti, Selim Avreci, Muhamet Malo si dhe këshillëtarët Lame Xhama, Neim Zani, Belul Brinja, Sherif Dusha, Shefqet Shkurti, Zilfo Malo, Xhevdet Kofina, Qazim Gjoni, Qemal Mehmeti,etj. Çeta e Fterrës u bë në të vërtetë burim i rëndësishëm për përgatitjen dhe dërgimin e vullnetarëve në çetat dherepartet partizane.

Nuk mund të lëmë pa theksuar 27 janarin 1943, ku çeta e Fterrës, në koordinim me çetat e tjera të krahinës, sulmuan postbllokun e Borshit, ku mbeti i vrarë dëshmori i parë i Fterrës dhe i rinisë së Kurveleshit, trimi 16 vjeçar FUAT MATO. Në pranverë 1943, çeta e Fterrës "Fuat Mati", u bashkua gatalionin "Ismail Hakiu"

Për pjesëmarrje në Luftën Antifashiste kundër okupatorëve, djemtë e Fterrës dhanë shembullin e parë. Nga fshati ynë, gati 100 shtëpi, morën pjesë në repartet e rregullta partizane 45 vetë, duke përfshirë edhe dy vajza, Shaze Mita dhe Naxhije Mato, pa përmendur këtu pjesëtarët e tjerë të çetës vullnetare në fshat, si dhe shumë burra të tjerë të armatosur , të cilët merrnin pjesë direkt në luftime, shumë gra e vajza e çobanë të staneve, të cilët ndihmuan partizanët me ushqime, veshëmbathje, strehim etj. Populli i Fterrës i plotësoi me nder detyrimet si pjesëtar aktiv në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare. Nderi më i madh u takon në radhë të parë dëshmorëve Hiqmet Dusha, Turhan Mato, Fuat Mato, Osman Memi, Azem Çeli e Shaqo Mita, të cilët dhanë jetën për mëmëdhenë. Është rasti të kujtojmë ata partizanë që nuk jetojnë më, si Mehmet e Bilal Dusha, Iljaz Kofina, Shuquri Sadikaj, Bektash Gëdo, Ahmet Haxhiu, Mustehak Çallo, Bexhet Brinja, Muho Zhupa, Damo e Sefto Gjoni, Rufet Ruko, Razip Gjoni, Naxhije Mato, Ali Dukagjini, Remzi Braho, Halil Mato, Uzeir Shkurti, Nimet Mita etj.

Pra, si konkluzion, fteriotët përherë janë radhitur në anën e progresit. Kjo frymë progresi, këto tradita të patriotizmit, ne paqe dhe në luftë, u panë qartë edhe në kthesën e madhe të viteve 1990-91 me vendosjen e demokracisë në Shqipëri, kur të gjithë bijtë e Fterrës morën krahun për liri e demokraci të vërtetë . Përqafimi i demokracisë pluraliste në Fterrë e nga të gjithë fteriotët tanë, kudo që jetojnë e punojnë, është një shprehje dhe kuptim i drejtë i progresit ekonomik e social të vetë fshatit tonë e të çdo fterioti si individ.

Në përfundim të këtij kumtimi modest, dëshiroj të tërheq vemendjen e të gjithë të pranishmëve, që, eshtë ne nderin tonë, në dinjitetin e sejcilit, që të respektojmë traditat tona patriotike, vendlindjen tonë - Fterrën e dashur. Sot, sigurisht, secili mund të shkojë të punojë e të ndërtojë jetën materiale aty ku ka mundësi e i bëhet më mirë, por kudo që të jemi e të punojmë, traditat e mira le ti ruajmë përherë.

Le të nderojmë e respektojmë traditat tona më të mira!

Dilaver SHKURTI

Nr.16 - tetor, 1999

Dija i ka bërë fteriotët, që në punë e në jetë të shikojnë anët e mira e përparimtare tek njëri-tjetri e tek njerëzit në përgjithësi, të shikojnë pikat që bashkojnë e jo ato që ndajnë. Ndaj fteriotët, dhe në marrëdhënie me fshatrat fqinjë, kanë thënë e thonë "lumi na bashkon e nuk na ndan", "mali na lidh e nuk na zgjidh", "qafa na afron e nuk na largon". Kjo logjikë do çmuar, se mendimi i njeriut të ditur nuk krahasohet dot me mendimet e qindra injorantëve. Dituria e çon përpara shoqërinë, injoranca e fyen, e vret. Dija të bën të ekuilibruar e të matur, kurse padija të bën sektar, ekstremist, nihilist, radikal. Dija të bën të civilizuar e tolerant, kurse padija të bën kërcënues e imponues, si në raportet familjare dhe në raportet politike e sociale e me kolegët e punës. Ka një mençuri që thotë: "gruaja stoliset përpara pasqyrës, ndërsa njeriu stoliset në rrugën e dijes".Dija e jo pak fteriotëve është bërë pasuri për shoqërinë. Thelbi i diturisë së profesorëve fteriotë citohet në universitetet shqiptare e në disa universitete në Evropë e Amerikë. Në shkollat e larta në vendin tonë kanë përhapur dituri në breza të tërë studentësh rreth 30 pedagogë e profesorë fteriotë, efektivë apo të jashtëm, madie disa kanë dhënë leksione dhe në Universitetin e Prishtinës. Fjala e tyre është bërë e dobishme për progresin. Edhe brezi i ri i sotëm po e vazhdon traditën e arsimimit. Madje, jo pak kanë shkuar për studime jashtë shtetit deri në SHBA. Sedra për tu bërë dikush është e ndjeshme.

Nga sa thamë, vëmë re se: fteriotët janë shquar veçanërisht si hoxhë e si mësues, si juristë e si mjekë, si letrarë e gjuhëtarë, deri dhe si shkencëtarë. Ndërsa në fushën politike, megjithëse përherë kanë mbështetur progresin, në të gjitha pikat kulmore të historisë në këta dy shekuj, 1847, 1878, 1912, 1920, 1924, 1940-44, dhe në kthesën e madhe në vitet 90-të, përsëri nuk janë shquar për kryepolitikanë. Kjo e ka arsyen te koncepti i fteriotëve për politikën e tek mendimi se kolltukun mund të ta marrin, por jo diturinë e fituar. Fteriotët kanë marrë vlerë nga vlera e Fterrës sonë, gjithmonë me emër të mirë, por njëherazi edhe fteriotët i kanë dhënë vlerë Fterrës, madje i kanë dhënë vlerë dhe krahinës e deri ne nivel shtetëror e kombëtar. Tradita jonë përcjell mesazhin, veçanërisht për brezin e ri, që të mësojë ca më shumë nga libri, se motori i lëvizjes së shoqërisë është dija. Gjithashtu, duke vërejtur veprimtarinë e bijve tanë, del se kultura fitohet e akumulohet në fëmini e në rini, aplikohet në moshën e pjekurisë dhe transmetohet në moshën e tretë. Në qoftë se Fterra

jonë është bërë e njohur deri në gojën e njerëzve të ditur, si bie fjala, në mendjen e Fan Nolit apo tek mendja e shumë burrave të ditur të Shqipërisë në të gjitha periudhat, kjo meritë i përket dhe njohjes së bijve me kulturë të fteriotëve tanë. Një përfundim tjetër është se fteriotët dijen nuk e kanë blerë, por e kanë fituar me vullnet e me forcat vetjake, duke studjuar librin në shkollë e në jetë e duke u saktësuar në procesin e të shkruarit.

Tabloja që dhamë në këtë kumtim vërteton se në Fterrën tonë, megjithëse dituria e trimëria kanë ecur bashkë e nuk mund të veçohen, por po ti vendosësh ato në balancë, tek fteriotët dallon se balanca anon dukshëm nga ana e dijes, nga arsimi e kultura. Del, gjithashtu, se fteriotët e kanë dashuruar dijen dhe për të jetuar më mirë, por jo me cmirën "për tia bërë vetes me sy", sepse i dituri e kupton më mirë se kushdo tjetër, që, më shumë nuk di, sesa di. Pra, tradita jonë më e bukur është: pikërisht tradita e punës për të fituar dije, arsim e kulturë. Edhe botimi i gazetës "Fterra jonë" e përdymuajshme, prej gati dy vjetësh, është shprehje e kulturës dhe dashurisë për Fterrën, e njohur gati në të gjithë vendin si fshat i vogël,por me arsimdashje të madhe.

Përfundimisht, mund të themi se emri i fituar me dije dhe aftësi është më jetëgjatë se emri i fituar me çdo pozitë tjetër. Dija është udhërrëfyese në punë e në jetë, me të i shërben vetes e të tjerëve; dija bën që të mos humbasë emri, por të përcillet brez pas brezi. Dija të bën të virtytshëm e të mban larg së keqes. Ndaj dhe fteriotët tanë kanë ditur të përballojnë çdo kohë, sado të vështirë, me urtësi e mirësi, duke bërë gjithmonë një jetë të pastër e të drejtë, si me veten dhe me të tjerët, duke nderuar njeriun e duke respektuar ligjin.

Ju faleminderit për vemendjen.

Guro ZENELI

Nr. - 16 tetor, 1999