Kam dëgjuar për Isain, na thotë Halili, stërnipi i tij, që kur isha 10 vjeç, në vitin 1935 e 1936. Në këto vite erdhi ne Shqipëri një djalë i tij, Fejzullai, të cilin e kam takuar dhe unë. Ai na foli për Isain duke na treguar për jetën e tij dhe tërë Hizmajt që ishin në Turqi.

Për Isain në fakt është shkruar pak. Flitet për të në Historikun e fshatit tonë. Është shkruar diçka në gazetën "Bashkimi" dhe në gazetën "Fitorja" (gazetë e Sarandës në vitet 1970-1990), si dhe ne "Fterra jonë" ( e botuar këto tre vjetët e fundit). Por më shumë Isain e ruan kujtesa e të moshuarve fteriotë, si një njeri me shkollë të madhe, si një Hoxhë me emër, si Hoxhë i "Sulltanatit"

Ka lindur në Fterrë rreth vitit 1840 në një familje fshatare. Prindërit e tij ishin Ahmet Hizmo dhe Nislo Hizmo (Dusha), që lindën dy djem, Isain e Idrizin, dhe pesë vajza: Salihenë, Xhekon, Hazimenë, Minenë dhe Saranë.

Mësoi që fëmijë në xhaminë e fshatit mënyrën e të falurit musliman dhe bashkë me të dhe gjuhen e folur turke. Xhaxhai i tij Mustafa Hizmo, që ishte hoxhë në Delvinë e Janinë, e mori me vete . Nuk dimë se çfarë shkolle mbaroi, por dimë që pastaj e dërgoi në gjimnazin "Zosimea" të Janinës, të cilin e përfundoi me rezultate të larta. Mbaj mend që gjysh Idrizi më këshillonte që të mësonim si Isai.

Më vonë vazhdoi Universitetin e Stambollit në Fakultetin Drejtësi e Teologji , të cilin e përfundoi me rezultate të shkëlqyera . U emërua pedagog në atë fakultet. Në punën e tij u shqua . Në vitin 1878 u caktua me detyrën e Dekanit në Fakultetin Drejtësi e Teologji në Universitetin e Stambollit dhe Hoxhë i Oborrit të Sulltanit, ku u njoh dhe u miqësua me jo pak klerikë të vendit. Aty u lidh me miqësi me Rektorin e Universitetit të Stambollit, Hasan Tahsinin. Dimë se është njohur me vëllezërit Sami e Naim Frashëri, Ismail Qemalin, Bajo Topullin e Dr. Ibrahim Temon. Në vitin 1879 ishte anëtar i Shoqërisë së të shtypurit të shkronjave shqip të Stambollit dhe i komisionit që hartoi alfabetin e Stambollit. Midis klerikëve dhe intelektualëve të atjeshëm njihej me emrin Isa Shefki Gjirokastriti. (Shefki ishte titull fetaro-pedagogjik). Për tu përmendur është fakti se diploma e Hivzi Bezhanit, që kishtë përfunduar Fakultetin Drejtësi-Teologji në StaMboll, më 1908, ka firmëne Dekanit të Fakultetit Isa Shefki .

Dihet që Isai asnjëherë nuk e harroi vendlindjen dhe shumë djem të fshatit i mori në Stamboll dhe i ndihmoi për tu regjistruar nëpër shkolla e për të bërë punë të ndryshme. Kështu Fakultetin e Drejtësisë e Teologjisë e mbaruan: Hivzi Bezhani, Avdul Mita, Hasan Mita, Meto Mehmeti, Sheme Dauti, Fetan Zani, Selim Gjonika, Laze Çipi, Idriz Avreci, Hamdi Mita, Shaqo Gjoni etj. Në fakultetin Ushtarak kanë qënë Hasan Hizmo dhe dy djem të tjerë, njëri nga Kondajt dhe tjetri nga Maçajt.

Isai edhe gruan e mori nga Fterra, nga fisi Mato, e cila ishte halla e Halil Matos. Nga kjo martesë lindi një vajzë që quhej Hanife (martuar në Stamboll me Ahmet Bej Borshin).Pas vdekjes së gruas së parë u martua me një vajzë nga Çamëria të fisit me emër, Dinajve. Me gruan e dytë pati dy djem, Hajriun dhe Fejzullahun. Me dëshirën e gjyshit Idriz dhe në kujtim të Isait e djalit të tij, djemve të mi u vura emrat Fejzi e Isa.

Fejzullai, kur erdhi në Shqipëri, na pat thënë se Isai kishte vdekur para 20 vjetësh, që i bie rreth vitit 1915.

Koha bën punën e saj. Sistemi i kaluar e izoloi Shqipërinë. Kështu që kemi 60 vjet që kemi shkëputur lidhjet me trashëgimtarët e Isait në Stamboll e gjetkë. Fevzi Zani, kur erdhi në Fterrë, na pat thënë se një djalë nga fisi i Isait është doktor me emër.

Korresp. "Fterra jonë"

Nr.18 - shkurt, 2000

Janë shumë, por do të përmendim vetëm katër prej tyre. Ata që me zgjuarsi e me zell fituan konkurse për të vazhduar këto shkolla. Ata që traditën arsimdashëse të fshatit e kanë në gjak, që me punën e tyre nderojnë veten, familjen dhe Fterrën e lenë emër të mirë atje ku mësojnë.

Marsela Maçi, e bija e Jashikut dhe e Muazezit, studion në Universitetin e Utrehtit në Holandë për drejtësi. E fitoi me konkurs të drejtën e studimit, me pedagogë të ardhur nga Utrehti. E sponsorizon Fondacioni Soros, por ndihmon edhe familja. Mbasi u përgatit për një vit me radhë për zotërimin e gjuhës, tani vazhdon normalisht me rezultate optimale, duke i plotësuar të gjitha detyrimet. Zotërimi i anglishtes e ndihmon të zgjerojë horizontin. Një juriste e re, e përgatitur në Perëndim, do ti shtohet Shqipërisë.

Ardita Mita, vajza e Kudretit dhe e Mondës, studion për Marrëdhënie Ndërkombëtare në Virgjinia të Shteteve të Bshkuara të Amerikës. Bursën e ka fituar me mundin dhe djersën e saj, me konkurs midis shumë pjesëmarrësve.

Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë edhe Elton Dusha, djali i Dantes, i cili, gjithashtu me konkurs ka fituar një bursë amerikane. Studion në Boston.

Vajza e Ganes së Shkurte, Blerina, studion në Losanxhelos për stomatologji, duke qenë gjithmonë e shkëlqyer në mësime.

Ka dhe të tjerë si këta, por ka shumë e më shumë bij e bija të emigrantëve fteriotë, që janë integruar në shtetet ku punojnë e vazhdojnë me shumë sukses shkollat e larta, pa përmendur me dhjetra që vazhdojnë mësimet në ciklet e ndryshme arsimore e që janë shembull në të gjitha drejtimet.

Ju urojmë bijve tanë të bëhen të ditur, ta çojnë më lart emrin e fshatit që ka nxjerrë mbi 300 kuadro me arsim të lartë e rreth dyfishin me arsim të mesëm. Ata kanë gjak nga Fterra, janë si pema që rritet e do të prodhojë fryte, por besoj se nuk do të harrojnë se rrënjët e kësaj peme janë vaditur me ujin e Ixorit.

Korresp. i "Fterra jonë"

Nr.18 - shkurt, 2000

Zakonisht, kur më merr malli, shikoj disa fotografi dhe hartën e Fterrës. Mu kujtuan në çast mjaft ngjarje e histori që na tregonin prindërit e gjyshrit tanë dhe më të moshuarit e fshatit për fqinjësinë e mirë që kanë patur me të gjithë fshatrat që e rrethojnë Fterrën. Dhe kjo falë urtësisë e mënçurisë të vetë fteriotëve që kanë ditur të krijojnë e mbajnë miqësi e dashuri me fqinjët Por kjo nuk do të mund të arrihej në rast se edhe fqinjët tanë nuk do të kishin të njëjtën dëshirë, urtësi e mënçuri, për të pasë marrëdhënie të mira me fteriotët.

Nuk kanë të numëruar ngjarjet e historitë që tregohen për lidhjet midis Fterrës sonë me fshatrat e tjera, sidomos me Kuçin, Çorrajn, Borshin, Tatzatin, Golemin, Zhulatin,e tërë Bregdetin tonë, lidhje këto, që e kanë zanafillën që nga luftrat më të vjetra kundër perandorisë Osmane, në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare, e deri në ditët e sotme.

Nuk ka pasur vaki të rënda në fshatrat për rreth që të mos kenë marrë pjesë fteriotët, duke u gjendur në çdo hall, ashtu siç kanë ardhë me të gjitha nderet edhe ata kur ka pasë vaki në Fterrë. Nuk mund të shkonte xhinaze nëpërmjet Fterrës për në Kuç ose Borsh, pa u percjellë nga dhjetra fteriotë.

Kush erdhi në Fterrë nga këta gjitonë dhe nuk u prit siç e kane zakon fterioitët, e kush nga fteriotët shkoi në ndonjë nga këto fshatra dhe nuk u prit si mik i nderuar.

Është vërtet një shembull i bukur që fshatra kaq pranë njëri-tjetrit të shkojnë në harmoni. Edhe probleme e halle janë krijuar, sidomos për pronat që janë në kufij midis fshatrave, për kullotat, për bagëtitë e ndonje zënkë të rastit, por ato janë zgjidhë me drejtësi, me ligj e zakon dhe nuk i kanë hapur rrugë vëllavrasjes.

Karakteristike është, se midis familjeve të këtyre fshatrave me Fterrën, janë krijuar jo pak miqësi, vëllemëri , por akoma më shumë jane lidhur krushqi, çka tregon një miqësi të një shkalle më të lartë. Pra tek shumë bij të fshatrave fqinjë ka gjak fterioti, ashtu siç ka në Fterrë dhe nga nipërit e këtyre fshatrave. Një ditë ne, disa fteriotë, po numëronim këto krushqi, sidomos me Kuçin dhe Borshin. Dhe doli një listë mjaft e gjatë, dhejtra krushqi dhe në brezat që jetojnë sot. Tradita është ruajtur e po zhvillohet.

Në këtë shkrim të shkurtër për gjitonët tanë të mëdhenj, nuk kam për qëllim të shkruaj ngjarje, histori e emra të veçantë, por dua të ngacmoj kujtesën e bashkëfshatarëve tanë, e pse jo dhe të gjitonëve tanë, që kanë përjetuar e dinë mjaft ngjarje Këto t dhe mund të shkruhen, e, sipas mundësive, herë pas herë të botohen, të paktën, në gazetën "Fterra jonë", që me to të njihen brezat për të forcuar më tej këtë miqësi midis njëri-tjerit, se jemi pranë e pranë, e, siç thotë populli: "Gjitoni është i pari vëlla".

Agron XHAMA

Nr.18 - shkurt, 2000

- Ti, më pyeti bija ime e vogël, fole për Lazo Kofinën e Parë.Pse, ka dhe një të dytë?

I shpjegova se nuk ka Lazo Kofina " të dytë". Ai që pëmenda në kumtesën e mbajtur në Fterrë i përket shekullit të 19-të, periudhës së Tanzimatit. Ndërsa Lazo Kofina, për të cilin foli me aq respekt Selimi ynë, është i shekullit të 20-të, i brezit të Luftës Antifashiste Nacional-çlirimtare. Ky është nipi i Lazos së Parë. Kështu ishte atëhere, emri i gjyshit i vihej nipit. Ky Lazo është nipi i atij Lazos. Madje emri i plotë është Iljaz. Njihen si brez trimash e njerëz arsimdashës. Trim ishte Lazo Kofina i Parë e trim doli dhe Lazo Kofina i dytë për nga koha e jo nga cilësitë, që i provoi gjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare. Xha Lazua, siç e thërrisnim ne të rinjtë e viteve 50-60-të, edhe në jetën civile kishte kurajo qytetare për ta pasur zili, që ndonjëherë, ndofta, siç mendonin disa, e kalonte dhe masën e kohës.

qqq

Kur i thanë se një nip i tij u fejua me një bijë nga Shkodra, xha Lazua shprehu idenë: "Tani që u bera krushk edhe në Shkodër, nuk kam më të keq". Ideja e tij mbante edhe psikologjinë tradicionale, sipas moralit "nuse vendi e mushkë Golëmi", por edhe idenë e hapjes së bijve të fshatit, idenë e progresit. Shikojeni këtë ide aktualisht, kur jo pak bij e bija të fteriotëve tanë kanë arritur të krijojnë familje deri edhe jashtë shtetit. Kur dëgjoj për miqësi të tilla, më del përpara ideja e Xha Lazos, që po të jetonte sot, ndofta do të thoshte: "Shyqyr që erdhi dita të bëhëmi krushq deri në Amerikë".

Hapja është zhvillim. Zhvillimi sjell përparim. Në Fterrë është rrezja sa në Fterrë. Në Sarandë - sa në Sarandë. Në Tiranë - sa në Tiranë e në Neë York - sa në Neë York, të cilin nuk e cilësojnë më kot si "Kryeqytet" i Botës, ku fliten 60 gjuhë dhe ku bashkëjetojnë në mirëkuptim 60 kombësi.

Kur Fterra jonë u bë kooperativë në vitin 1956, u kolektivizuan dhe qetë. Kolektivizoi dhe xha Lazua kaun e tij. Mirpo pas ca ditësh mori vesh se qetë i kishin çuar në Nezhinë - Piqeras për ti shitur. U ngrit e shkoi dhe mori kaun e tij. E shiti vetë dhe u kthye në shtëpi.

- Çe bërë kaun? e pyeti Nadua, e shoqja.

- Ja, i tha, e bëra radio. Do ta kem tek koka çdo darkë.

qqq

Në fshatin tonë kishte ardhur një i deleguar nga rrethi, që ish dhe mik në Fterrë. Në bisedë e sipër i thanë se xha Lazua çdo darkë dëgjonte "Zërin e Amerikës". Vendosën të shkojnë në shtëpinë e tij për vizitë.

- A pranon miq, o Xha Iljaz, - foli i deleguari që printe i pari grupin.

- Kur hapet dera nuk pyetët më, po uluni në krye të qoshesë, si mik i parë që jeni. Biseda rrodhi lirshëm. Xha Lazua shtroi rakinë dhe pak meze shtëpie. Kur ora po vente 6.30 mbas dite, pasi kërkoi falje, shtoi: "Tani më erdhi sahati për avdes. Pak minuta dhe erdha. Ju pini raki, se të shtëpisë jeni. Pastaj porositi: Plakë, shërbeu miqve, sa të marr avdes. Dhe Xha Lazua shkoi në dhomën e tij, dëgjoi "Zërin e Amerikës" e pastaj u kthye në trapez.

- Më falni, kërkoi përsëri ndjesë, - por ne pleqtë kemi dhe ca huqe. Duam të marrim avdes çdo darkë, pastaj flemë dhe me plakën.

Pasi hëngrën e pinë, Xha Lazua i shoqëroi deri në qendër të fshatit, në Ixuar. Njëri nga miqtë i tha, si me ironi se sonte të lamë pa dëgjuar "Zërin e Amerikës".

- Ai shte "Avdesi im" , a më paçi uratën, o djem! - u përgjigj Xha Lazua, si pa të keq.

- Ja, ky ishte me pak fjalë xha Iljazi, e mbylli bisedën Selimi, atë ditë që unë isha pak i sëmurë në shtëpi.

Guro ZENELI

Nr.18 - shkurt, 2000

Ishte fundi i shekullit 19-të dhe fillimi i shekullit 20-të kur edhe Fterra jonë, si gjithë vendi, qe mbuluar nga prapambetja, kur po bëheshin përpjekje nga Rilindasit për ta bërë Shqipërinë më vehte. Familja e Seitit dhe Maxhares jetonte në fukarallëkun e saj. Axhemit të vogël, birit të tyre, iu shtuan hallet, se mbeti dhe jetim. Kjo e detyroi të shkonte hizmeqar në Qeparo e më vonë në Vlorë.

Në fillim mbaroi dy vjetë në shkollën turke . Më vonë mësoi "vjedhurazi" shkrim e këndim në gjuhë shqipe. Mësoi dhe të komunikonte greqisht e italisht. Në Vlorë ra në kontakt me idetë patriotike.

Pasi punoi në këtë rreth gati dy vjet e gjysëm, ai u kthye në Fterrë. Këtu nuk qëndroi gjatë. Me ndërhyrjen dhe rekomandimin e dajës së tij, oficerit Jashar Mato, së bashku me Sherif Dushën, Zylfo Malon, Rexho Maton dhe Sulo Hizmon u veshën xhandarë në qytetin e Përmetit: U caktuan për të shërbyer në krahinën e Ballbanit ku shërbeu deri në ditët e fillimit të Revolucionit të Qershorit të vitit 1924. I edukuar me ndjenjat kombëtare të viteve njëzetë, u bashkua me luftëtarët e Përmetit dhe së bashku me ta u nis për në Tiranë. Në Kozare të Beratit ranë në përpjekje me forcat e regjimit. Pas 2-3 orë lufte me forcat e Zogut vazhduan rrugën për në Tiranë. Në Lushnjë u bashkuan me luftëtarët e nisur nga Vlora . Pas tre ditësh, mbërritën në Tiranë.

Kur u formua Qeveria Demokratike e Fan S. Nolit, së bashku me Dervish Shkurtin dhe Ago Dushën shërbyen 15 ditë në ruajtje të Qeverisë Demokratike. Pasi përfundoi shërbimin e tij, u rikthye në Lupckë - Ballaban. Pas pak kohësh, me kërkesën e tij, u transferua në Delvinë. Por me rikthimin në pushtet të Ahmet Zogut, Axhemi u nxorr në lirim si fanolist.

Pjesëmarrja në Revolucionin e Qershorit la gjurmë të pashlyera në kujtesën e tij. Recitonte shpesh vargjet e Isuf Avrecit për Avni Rustemin:

O Avni Libohoviti,

Dragoi i maleve të larta,

I madh hyner qe dhe yti,

Do shkruhet me shkronja tarta.

U detyrua të kthehet në Fterrë. Tshmë u martua me Daro Shkurti (Zani). Lindën e rritën në kushte të vështira 10 fëmijë, 6 djem dhe 4 vajza.

Me fillimin e Luftës Anti-fashiste Nacionalçlirimtare, Axhemi mori pjesë në krijimin e çetës së Fterrës, tek Kroi i Bedrinit, si dhe në betejat që zhvilloi kjo çetë. Kreu çdo detyrë që iu ngarkua. Vlen për të veçuar, pjesëmarrja në aksionin për transportimin e materialeve ushtarake të kapura në postbllokun në Borsh. Në këtë betejë ra dhe dëshmori i parë i Fterrës, Fuat Mato. Po kështu, në vitin 1943, kur forcat e Halil Alisë po digjnin fshatrat e Lumit të Vlorës, së bashku me fteriotë të tjerë u nis për në Gjorm.

Pas çlirimit zgjidhet për disa kohë nënkryetarkryetar i këshillit të Fterrës. Fillimnish punoi si punëtor e më pas si kryepunëtor për mirëmbajtjen e rrugës Fterrë-Borsh.Në vitin 1950 , së bashku me disa fteriotë të tjerë, për nevoja pune u vendosën në Tiranë. Më ndërhyrjen dhe rekomandimin e Nail Bezhanit, u punësua në ndërmarrjen "21 dhjetori", si normist në sektorin e Lumit. Punoi dhe magazinier në Ndërmarrjen e Furnizimit të Punë-torëve. Punoi deri sa doli në pension, në vitin 1960. Edhe në pension vazhdoi të jeptë kontributin e tij.

Ndërroi jetë më 5 nëntor 1988 dhe u përcuall me nderime nga të gjithë të afërmit, bashkëfshatarët, miqtë, shokët dhe dashamirësit e tij.

Jetoi thjeshtë e me nder dhe përballoi jetë me dinjitet.

Korresp. I "Fterra jonë"

Nr.18 - shkurt, 2000